Το τελευταίο βιβλίο της βραβευμένης με Νόμπελ Όλγκα Τοκάρτσουκ, τελείως διαφορετικό από τα προηγούμενά της, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως λογοτεχνικός άθλος. Δεν είναι μόνο η έκταση, 848 σελίδες στην ελληνική μετάφραση, το πλήθος των ιστοριών που παρατίθενται αλλά και η δομή, που θυμίζει πατερικά κείμενα ή τον Βιβλικό κανόνα, με διακριτά βιβλία και επιμέρους κεφάλαια που επιγράφονται με βάση το περιεχόμενό τους. Επίσης, η ιδιότυπη αρίθμηση των σελίδων, αντίστροφα, αρχίζοντας από τη σελίδα 848 και καταλήγοντας στη σελίδα 1, συνιστά, όπως λέει η συγγραφέας, μια υπόκλιση στα εβραϊκά βιβλία και μια υπενθύμιση ότι κάθε είδος τάξης είναι ζήτημα συνήθειας.

Τα Βιβλία του Ιακώβ είναι μια πανοραμική θεώρηση της Ευρώπης του 18ου αιώνα με μυριάδες ιστορίες και διηγήσεις, ένα μωσαϊκό προσώπων και τόπων με αφετηρία ένα ιστορικό πρόσωπο, τον Γιάνκελ Λεϊμπόβιτς ή Ιακώβ Φρανκ, έναν Πολωνοεβραίο μυστικιστή που φερόταν ως Μεσσίας, πάνω στον οποίο η Τοκάρτσουκ έχει εκπονήσει μια εκτεταμένη έρευνα, όπως φαίνεται από το σημείωμά της στο τέλος του βιβλίου. Η συγγραφέας πέρασε πολλούς μήνες διαβάζοντας ό,τι έχει γραφτεί για τον Ιακώβ Φρανκ, ουσιαστικά εκπόνησε μια καλά τεκμηριωμένη σπουδή πάνω στην ιδιαίτερη αυτή προσωπικότητα. Όμως, ακόμα και τα δευτερεύοντα πρόσωπα που εμφανίζονται σε επιμέρους ιστορίες του βιβλίου κρύβουν από πίσω τους επαρκή τεκμηρίωση. Εντυπωσιάστηκα, για παράδειγμα, όταν διάβασα ότι για να ανασυνθέσει η Τοκάρτσουκ την ομάδα των συντρόφων του Ιακώβ, που τον συνόδευε στις περιπλανήσεις του, χρησιμοποίησε ληξιαρχικά στοιχεία, τα οποία της επέτρεψαν να παρακολουθήσει και την πορεία των οικογενειών των φρανκιστών που επέστρεψαν τελικά στην Πολωνία. Επιπλέον, η συγγραφέας φωτίζει εμφατικά πολλούς γυναικείους χαρακτήρες μέσα στις αφηγήσεις, κάτι που δεν είναι πολύ συνηθισμένο στα ιστορικά μυθιστορήματα που αναφέρονται σε αρκετά παλαιότερες περιόδους.

Στις πολυάριθμες επιμέρους ιστορίες του βιβλίου η Τοκάρτσουκ παραθέτει μεγάλο όγκο λεπτομερειών, οι οποίες δεν δίνουν την αίσθηση του περιττού, αντίθετα σκιαγραφούν ανάγλυφα τις εποχές και τους τόπους των ιστοριών. Σαν να έχει μπροστά της μια συλλογή από ήρωες-μινιατούρες υπό κατασκευή και σκαλίζει υπομονετικά τα χαρακτηριστικά τους, μέχρι να τους δώσει την τελική μορφή που προσομοιάζει με πραγματική. Η χρονική περίοδος που καλύπτεται από τις ιστορίες είναι μεγάλη: ξεκινώντας από το 1752 με χρονικές αναλήψεις φτάνουμε μέχρι το Ολοκαύτωμα, αλλά και σχεδόν μέχρι τις μέρες μας.

Ένα μοναδικού βάθους και εύρους λογοτεχνικό έργο, μέσα στο οποίο κάθε αφοσιωμένος αναγνώστης, ανεξαρτήτως σκευής, θα βρει στοιχεία που θα τον συναρπάσουν και θα τον συγκινήσουν.

Η Τοκάρτσουκ ξετυλίγει τις ιστορίες της με μια άκρως ευφάνταστη και αποτελεσματική αφηγηματική οπτική. Βασικό πρόσωπο στην αφήγηση είναι η γιαγιά του Ιακώβ, Γιέντε Λεϊμπόβιτς, μια ετοιμοθάνατη γριούλα που, έχοντας καταπιεί ένα φυλαχτό, καταφέρνει να παραμένει στο μεταίχμιο ζωής και θανάτου – και μάλιστα να ξεγλιστρήσει από το σώμα της και να υψωθεί πάνω από αυτό, βλέποντας πλέον τα πάντα από ψηλά, ενώ οι σκέψεις της πνέουν παντού γύρω σαν άνεμος. «Ο άνεμος είναι το βλέμμα των νεκρών όταν κοιτούν τον κόσμο από εκεί όπου βρίσκονται», γράφει η Τοκάρτσουκ (σ. 799). Η Γιέντε ταξιδεύει νοερά σε χώρο και χρόνο, και μέσα από τα μάτια της βλέπει ο αναγνώστης περασμένες εποχές της ζωής του Ιακώβ. Γίνεται ο «ευαίσθητος αφηγητής», για τον οποίο έκανε λόγο η Τοκάρτσουκ στη διάλεξη που έδωσε στην τελετή απονομής του Νόμπελ. Πρόκειται για έναν «τεταρτοπρόσωπο αφηγητή», που συγκεντρώνει τις οπτικές των διαφορετικών χαρακτήρων, ανυψούμενος πέρα από τον ορίζοντα καθενός από αυτούς, σε μια οπτική που ξεπερνάει τα όρια του χρόνου και του χώρου.

Ο Ιακώβ ταξιδεύει ανά την Ευρώπη, τον αποκαλούν Φρανκ, δηλαδή ξένο, κάτι που το αποδέχεται με ικανοποίηση. Όπως λέει σε έναν από τους συντρόφους του, σε κάθε νέο τόπο νιώθει καλύτερα από αλλού, επειδή ο κόσμος ξεκινάει από την αρχή. Για τον Ιακώβ, το να είσαι ξένος σημαίνει να είσαι ελεύθερος (σ. 681). Παρά την ταπεινή καταγωγή του, αυτοανακηρύσσεται Μεσσίας και διανύει μια ταραχώδη πορεία, κατά περιόδους καταδιωκόμενος ή φυλακισμένος, προσχωρώντας διαδοχικά από τον ιουδαϊσμό στο ισλάμ και τέλος στον καθολικισμό. Μέσα από τις εντελώς διαφορετικές προσεγγίσεις των ανθρώπων που έρχονται σε επαφή με τον Φρανκ, άλλοτε ευνοϊκές από φίλα προσκείμενους και πιστούς στη διδασκαλία του και άλλοτε αντίθετες, επικριτικές ή εχθρικές από όσους τον αμφισβήτησαν ή τον πολέμησαν, η Τοκάρτσουκ επιχειρεί να δώσει χωρίς μεροληψία τη φύση της ανθρώπινης σκέψης, τις διαφορετικές πλευρές και απόψεις, τη σύγκρουση των θρησκειών και των πολιτισμών. Με αφορμή τη σαμπαταϊκή αίρεση και την πορεία του Ιακώβ Φρανκ, η συγγραφέας καταθέτει ένα διαχρονικό σχόλιο πάνω στα αιώνια φιλοσοφικά ζητήματα που αποτελούν τον πυρήνα των θρησκειών, την ύπαρξη του Θεού, τη δημιουργία του κόσμου, τη θέση του ανθρώπου, τη μετά θάνατον ζωή, την ισορροπία του Καλού και του Κακού. Διαβάζοντας το βιβλίο στάθηκα σε πολλά σημεία, όπου είχα την αίσθηση ότι μέσα από τα λόγια των θρησκευτικών δασκάλων μιλούσε η ίδια η συγγραφέας: «Είπε ο Θεός μέσα του: Δεν μπορώ να έχω άνθρωπο συγχρόνως ελεύθερο και απολύτως αφιερωμένο σ’ εμένα. Δεν μπορώ να έχω μια ύπαρξη απαλλαγμένη από την αμαρτία και συγχρόνως ανθρώπινη. Γι’ αυτό και προτιμώ έναν αμαρτωλό κόσμο παρά έναν κόσμο χωρίς ανθρώπους»(σ. 758).

Η ανάγνωση του βιβλίου μού πήρε περισσότερο από δύο μήνες. Η αφήγηση απαιτεί συγκέντρωση, πολλά θέματα που αναπτύσσονται προϋποθέτουν επαρκή γνώση των θεολογικών ζητημάτων και των θρησκειολογικών θέσεων. Το σίγουρο είναι ότι τα Βιβλία του Ιακώβ είναι ένα μοναδικού βάθους και εύρους λογοτεχνικό έργο, μέσα στο οποίο κάθε αφοσιωμένος αναγνώστης, ανεξαρτήτως σκευής, θα βρει στοιχεία που θα τον συναρπάσουν και θα τον συγκινήσουν. Εγώ, για παράδειγμα, στάθηκα στις πολυάριθμες μικρές ιστορίες των απλών ανθρώπων, αυτές που απαρτίζουν το μωσαϊκό πάνω στο οποίο βαδίζουν οι κύριοι ήρωες του βιβλίου. Από αυτές τις αθόρυβες ζωές των δευτερευόντων προσώπων η Τοκάρτσουκ έχει κεντήσει μια λεπτοδουλεμένη τοιχογραφία μιας εκτεταμένης ιστορικής περιόδου, παραθέτοντας μια ανθρωπογεωγραφική και θρησκειοκεντρική άποψη του κόσμου, που καθιστά το έργο της κάτι περισσότερο από μια καλά τεκμηριωμένη μυθιστορηματική βιογραφία, το αναβιβάζει σε κοινωνιολογικό μελέτημα εξασφαλίζοντάς του διαχρονικά, πέρα από τη λογοτεχνική αξία, αδιαφιλονίκητη ιστορική και κοινωνιολογική χρησιμότητα. Τολμώ να προβλέψω ότι τα Βιβλία του Ιακώβ θα συγκαταλέγονται στα κλασικά έργα του αιώνα που διανύουμε.

Τα βιβλία του Ιακώβ
Όλγκα Τοκάρτσουκ
μετάφραση: Αλεξάνδρα Δ. Ιωαννίδου
Εκδόσεις Καστανιώτη
864 σελ.
ISBN 978-960-03-6972-4
Τιμή €40,00

Twitter