«Οι στρατηγοί με τα γυάλινα πόδια»[1]

της Ευγενίας Λαγού

H χώρα, μέχρι το καλοκαίρι του 1922, είχε ήδη διανύσει μία δεκαετία συνεχούς πολεμικής δραστηριότητας και αδιάλειπτων πολεμικών περιπετειών διαφορετικών ταχυτήτων με στόχο –ή «αποστολή»[2]– μία νέα έκδοση της παλιγγενεσίας, ξανακοιταγμένη, συμπληρωμένη, περίπου επετειακή, επικά ηρωική αλλά με τραγικό φινάλε.

Με τους Βαλκανικούς πολέμους μπορεί να άνοιξε ο δρόμος για την Πόλη, έτσι που κάθε αληθινός πατριώτης να βλέπει πια από το παράθυρό του τον τρούλο της Αγιά Σοφιάς[3], ο εχθρός, ωστόσο, σταδιακά προσλάμβανε πρωτεϊκά χαρακτηριστικά (π.χ. Σενεγαλέζοι του γαλλικού στρατού και Ρώσοι μπολσεβίκοι) –ακόμη και ο «προαιώνιος» βρισκόταν σε διαδικασία μετουσίωσης: από Οθωμανός υπήκοος σε Τούρκο εθνικιστή–, ενώ ταυτόχρονα ο προορισμός μετατοπιζόταν διαρκώς ή απομακρυνόταν όλο και περισσότερο σχηματίζοντας απροσδόκητες τεθλασμένες από ένα ντόμινο αποφάσεων αβέβαιων ή βεβιασμένων, που διέγραφαν κάθε φορά και έναν άλλο ορίζοντα, όπως αποτυπώνεται στο στρατιωτικό, κατά μίμηση του δημοτικών, τραγούδι: «Σε καινούρια βάρκα μπήκα, πέρα στη Ρουσία βγήκα./ Ρούσες να μας δούνε βγαίνουν και με λούλουδα μας ραίνουν./ –Ελληνόπουλα καημένα τι γυρεύετε στα ξένα;/ […] Πού σας σύρνει ο αρχηγός σας στο μακρύ το δρόμο μπρος σας;/ –Από τη Ρουσία σύρνει δρόμος ίσια για τη Σμύρνη».[4]

Με τους Βαλκανικούς πολέμους, επίσης, δημιουργούνται νέα ανισοποιητικά πληθυσμιακά κριτήρια, «δύο νέα είδη Ελλήνων», που άρχισαν «να γνωρίζονται καλύτερα, κι ανάμεσό τους μπήκε το νιτερέσο και η κριτική»[5]. Από τη μια, οι εκατόχρονοι παλαιοελλαδίτες, που το προβάδισμα της εθνικής ενηλικίωσης τους εξασφάλιζε μέχρι τότε, σχεδόν μονοπωλιακά, όχι μόνο τη διαχείριση της εξουσίας και του εθνικού συμβολικού κεφαλαίου, αλλά και την αποκλειστικότητα στη στελέχωση του κρατικού μηχανισμού, όπως και στη σύνθεση του εθνικού αφηγήματος. Από την άλλη, οι εθνικά ανήλικοι κάτοικοι των Νέων Χωρών, οι οποίοι «μετά τη βράση του πρώτου ενθουσιασμού» συνειδητοποίησαν πως βρίσκονταν, αν όχι στο περιθώριο, κάπως απόκεντρα από την ενεργό εθνικοπολιτική δράση, γεγονός που απομείωνε το μερίδιο εξουσίας που ανέμεναν ή που τους αναλογούσε, δημιουργώντας, εκτός από δυσαρέσκεια και απογοήτευση, διάθεση επαναξιολόγησης και επαναπροσδιορισμού της προσπάθειάς τους, διάθεση που διατυπώνεται εύστοχα στη φράση: «Καλύτερα να το περιμέναμε τ’ αρχοντόπουλο, παρά που μας ήρθε».[6]

Με τον διχασμό (1916-1917) και την αναζωπύρωσή του (εκλογές Νοεμβρίου του 1920), νέα διαφοροποιητικά κριτήρια συγκροτούνται και μάλιστα ικανά να οδηγήσουν στην «ομαδική παραφροσύνη» και «να αναποδογυρίσουν όλα τα όνειρα του Γένους»[7].

Η ανισοποιητική πρακτική της εποχής ενυπάρχει και στο στράτευμα. Από τη συμμετοχή στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και μέχρι την παλινόρθωση ο ελληνικός στρατός είχε αποκτήσει μία σχετική ομοιογένεια: επιτελείς και απλοί στρατιώτες ήταν ή τουλάχιστον έδειχναν να είναι βενιζελικοί. Οι βασιλόφρονες ή όσοι δεν θέλησαν να συμβιβαστούν με τη νέα κατάσταση είχαν αποταχθεί ή παραμεριστεί. Χαρακτηριστική είναι η διαταγή για τη συγκρότηση Τάγματος Ασφαλείας από επίλεκτους οπλίτες του μικρασιατικού μετώπου, το οποίο επρόκειτο να μεταφερθεί στην Ελλάδα για να περιφρουρήσει την εκλογική διαδικασία. Η διαταγή, αφού ζητεί να αποσπαστεί από κάθε λόχο ένας αριθμός οπλιτών, ορίζει: «Χαρακτηρίσατε τούτους οπαδούς Ελευθερίου Βενιζέλου και κόμματος Φιλελευθέρων. Ελλείψει τοιούτου φρονήματος, όπερ απίθανον, επιλέξατε τους καλυτέρους των στρατιωτών εκ των εχόντων πλείστα όσα εξάμηνα εν τω Συντάγματι»[8]. Πράγματι, το συγκεκριμένο τάγμα εκπλήρωσε την αποστολή του ενώ η εκλογική ήττα του Βενιζέλου ήταν εκκωφαντική: «Αυτές οι φωνές ακούγονταν περίεργα στ’ αυτιά μας, αφού στο στρατό, επί μία τριετία που είχα ζήσει εγώ, απαγορευόταν να φωνάζει κανείς το όνομα του βασιλιά. Και αν του ξέφευγε, δεν έπαιρνε άδεια και δύσκολα έμπαινε στο νοσοκομείο»[9].

Μετά τις εκλογές, ακολούθησε θεαματική επάνοδος των αποτάκτων στις τάξεις του στρατού διαρρηγνύοντας την εύθραυστη κρούστα ομοθυμίας που είχε δημιουργήσει η έως τότε κοινή πολεμική προσπάθεια. Παρά τις μεγαλοπρεπείς εορτές στο μέτωπο, παρουσία του βασιλιά-αρχιστράτηγου, του πρωθυπουργού και μελών της κυβέρνησης –με παράταιρα πληθωριστικές παρασημοφορήσεις, παρελάσεις ιππικού, μέχρι και καμήλων–, οι οποίες απαθανατίζονταν από πλήθος φωτογράφων και κινηματογραφιστών[10], το τέλος θα ήταν άδοξο. Με χάρτες ανακριβείς[11], χωρίς όπλα[12], χωρίς πόρους, με συνεχείς τις εναλλαγές στην ηγεσία, πολιτική και στρατιωτική, ο ελληνικός στρατός υποχώρησε ατάκτως. Έξι κρίθηκαν υπαίτιοι για τη Μικρασιατική Καταστροφή και καταδικάστηκαν σε θάνατο από έκτακτο στρατοδικείο, για να αθωωθούν ογδόντα οκτώ χρόνια μετά με απόφαση του Αρείου Πάγου[13]. Όσο για τους στρατιώτες-«φυγάδες»[14], σύμφωνα με τον Χατζανέστη και τους επιτελικούς που προσπάθησαν να μεταθέσουν την υπαιτιότητα στο στράτευμα, επιλέγω: «Και τώρα τι γίνεται; Θέση για μας πουθενά. Τις είχαν καταλάβει οι φυγόστρατοι και οι λιποτάκτες του εξωτερικού, αλλά και του εσωτερικού. Και σε κοίταζαν αφ’ υψηλού σαν να σου ’λεγαν: “Ποιος σου είπε να πας να πολεμήσεις!” Τα κόκαλα των νεκρών πουλήθηκαν αργότερα με την οκά στα εργοστάσια Ευρώπης και Αμερικής για να ξεχρωματίζεται η ζάχαρη»[15].

Ευγενία Λαγού, ιστορικός, υποψήφια διδάκτωρ στον Τομέα Νεοελληνικής Φιλολογίας του Ε.Κ.Π.Α.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

Twitter