Αντί Εισαγωγής:

«Μεταξύ λυρικής γραφής και ρεαλισμού:
Οι “χαμένες πατρίδες” στη νεοελληνική πεζογραφία και ποίηση»

της Αγάθης Γεωργιάδου

«Είμαστε ένας τόπος που η μοίρα του είναι να πληρώνει την κίνηση της ιστορίας με πόνο και αίμα»[1]. Μ’ αυτά τα λόγια ο Ηλίας Βενέζης έδωσε το στίγμα της πικρής ιστορικής μνήμης του ελληνισμού, που σημάδεψε πολλές φορές την ιστορική του πορεία. Πόσος χρόνος, άραγε, χρειάζεται να παρέλθει για να μετατραπεί το τραγικό βίωμα σε λογοτεχνική πράξη, για να υπάρξει η αναγκαία συναισθηματική αποστασιοποίηση και λογοτεχνική νηφαλιότητα; Ερωτήματα που απασχολούν μόνο τους θεωρητικούς της λογοτεχνίας, αφού ο Ηλίας Βενέζης και οι περισσότεροι Μικρασιάτες λογοτέχνες κατέγραψαν την ιστορική εμπειρία αμέσως μετά τα τραγικά γεγονότα.

Η πλειονότητα των λογοτεχνών επέλεξε κυρίως τη φόρμα του μυθιστορήματος, ηθογραφικού και κοινωνικού, σε μικρότερο βαθμό το διήγημα και σε ακόμα μικρότερο βαθμό την ποίηση. Γιατί, όμως, η ποιητική παραγωγή είναι ισχνότερη; Η Έρη Σταυροπούλου θεωρεί ότι «ο συνοπτικός, υπαινικτικός και μεταφορικός ποιητικός λόγος, αν και συναισθηματικά ισχυρότερος, υστερεί στη λεπτομερή απεικόνιση των γεγονότων και στην αφήγηση προσωπικών ιστοριών, στη δημιουργία εικόνων ζωής, στην προβολή αυτής της τραγωδίας με καταγγελτικό τρόπο και στη διατήρηση μιας καθαρής περιγραφής των χαμένων πατρίδων στη μνήμη. Ενώ διατρέχει την ποίηση, όπως για παράδειγμα την ποίηση του Γιώργου Σεφέρη, με τρόπο υπαινικτικό, ως ψυχικό κλίμα της καταστροφής, του καταποντισμού των ιδανικών του έθνους αλλά και της ιδεολογικής, αισθηματικής και κοινωνικής διάλυσης που ακολούθησαν τη συμφορά του 1922, οι στίχοι δεν δίνουν με ρεαλιστική ακρίβεια το χρονικοτοπικό στίγμα της συμφοράς, αυτό δηλαδή που υπήρξε για αρκετά χρόνια το ζητούμενο»[2].

Σε σχέση, πάντως, με την ποίηση για τη Μικρασιατική  Καταστροφή, σημαντική είναι η Ανθολογία του Απόστολου και της Καίτης Μαγγανάρη, Θρήνοι και Παινέματα για τις Χαμένες Πατρίδες, που κυκλοφόρησε το 1988, καθώς και η μελέτη της Diana Haas του 1992 «Η ποιητική απάντηση στη μικρασιατική καταστροφή»[3] για το πώς απηχεί το τραγικό γεγονός η ποίηση τριών ποιητών, του Κωστή Παλαμά, του Κ.Π. Καβάφη και του Κώστα Καρυωτάκη.

Από τις χαμένες πατρίδες εμπνεύστηκαν και έγραψαν ποίηση πολλοί άγνωστοι λαϊκοί ποιητές αλλά και επώνυμοι, όπως (ενδεικτικά) ο Κωστής Παλαμάς την «Ανατολή» και «Το τραγούδι των προσφύγων», ο Γιώργος Αθάνας «Το καράβι της ελπίδας», ο Κωνσταντίνος Καβάφης το «Πάρθεν», «Ιωνικόν» και «Υπέρ της Αχαϊκής Συμπολιτείας πολεμήσαντες», ο Στέλιος Σπεράντζας τη «Σμύρνη», ο Ρώμος Φιλύρας τον «Θρήνο των προσφύγων», ο Κώστας Καρυωτάκης το [«Όταν άνθη εδένατε»], ο Γιώργος Σεφέρης το ποίημα «Αργοναύτες» από το Μυθιστόρημα, «Το σπίτι κοντά στη θάλασσα» κ.ά., ο Δημήτρης Αρχιγένης το ποίημα «Τρεις μέρες λαμπάδιασε ο βωμός της Ιωνίας», ο Φώτος Γιοφύλλης τους «Νταήδες», ο Μανώλης Καλομοίρης τη «Νοσταλγία», ο Κύπρος Χρυσάνθης «Χθες, μα χθες, σας λέω!», ο Γιώργος Γεραλής «Αναζητήσεις μέσω του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού», κ.ά.[4] Θα πρέπει, ωστόσο, να σημειώσουμε πως το μέγεθος του δράματος του συλλογικού βιώματος υπερβαίνει τον ποιητικό λόγο και διοχετεύεται στην πεζογραφία.

Μια πρώτη διαπίστωση είναι ότι τα βιωματικά λογοτεχνικά έργα που αναφέρονται στη Μικρασιατική Καταστροφή είναι πλησιέστερα προς την Ιστορία και λιγότερο προς τη μυθοπλασία, ενώ, όσο προχωρούμε προς την εποχή μας και απομακρυνόμαστε από το ιστορικό γεγονός, η πλάστιγγα τείνει περισσότερο προς τη μυθοπλασία και λιγότερο προς την Ιστορία.

Μπορούμε, πάντως, να διακρίνουμε τρεις γενιές λογοτεχνών που αναμετρήθηκαν με το συνταρακτικό αυτό ιστορικό γεγονός:

Α’ Γενιά: Οι μικρασιατικής καταγωγής λογοτέχνες της Γενιάς του ’30, οι οποίοι έζησαν τα τραγικά γεγονότα και έγραψαν τα έργα τους αμέσως μετά, επενδύοντάς τα με λυρισμό και συναισθηματική φόρτιση. Στην πλούσια μικρασιατική πεζογραφική παραγωγή σημαντικά έργα της πρώτης γενιάς λογοτεχνών είναι: Η Ιστορία ενός αιχμαλώτου (1929) του Στρατή Δούκα, Το νούμερο 31328 (1931), η Γαλήνη (1939) και η Αιολική Γη (1943) του Ηλία Βενέζη, H δασκάλα με τα χρυσά μάτια (1932) και H Παναγιά η Γοργόνα (1949) του Στράτη Mυριβήλη, οι Πρόσφυγες (1934) του Γρηγόρη Ξενόπουλου, οι Πρώτες ρίζες (1936) της Τατιάνας Σταύρου, Το Χρονικό μιας Πολιτείας (1938) του Παντελή Πρεβελάκη, το Συννεφιάζει (1948) του Μενέλαου Λουντέμη, Τα παιδιά της Νιόβης του Τάσου Αθανασιάδη (τρίτομο μυθιστόρημα 1948-1961, έπειτα τετράτομο 1967-68), Το Αϊβαλί η πατρίδα μου (1962) του Φώτη Κόντογλου, Οι νεκροί περιμένουν (1959) και Εδώ Σμύρνη, εδώ Σμύρνη (1985) της Ιφιγένειας Χρυσοχόου, Γη του Πόντου (1993) του Δημήτρη Ψαθά κ.ά.

Β’ Γενιά: Οι λογοτέχνες που δεν βίωσαν την εθνική τραγωδία, ούτε είχαν καταγωγή από τη Μικρασία, αλλά έγραψαν έργα στα οποία μιλούν για την Καταστροφή, όπως είναι ο Νίκος Καζαντζάκης στα έργα Ο Χριστός ξανασταυρώνεται (1954) και Αδελφοφάδες (1963), η Εύα Βλάμηστα Όνειρα της Αγγέλικας (1958), η Ιουλία Ιατρίδη στα Πέτρινα λιοντάρια (1964), ο Χρήστος Σαμουηλίδης στους Καραμανίτες (1965), η Τατιάνα Γκρίτση-Μιλιέξ στην Τρίπολη του Πόντου (1976) κ.ά.

Γ’ Γενιά: Οι σύγχρονοι λογοτέχνες, που εδώ και δεκαετίες γράφουν για την Καταστροφή είτε επειδή έχουν μικρασιατικές ρίζες είτε όχι, επειδή η ιστορία αυτής της εποχής και το δράμα των προσφύγων τούς αγγίζει ακόμα βαθιά, όπως και όλους μας. Ενδεικτικά, βιβλία για τη Μικρασιατική Καταστροφή έγραψαν οι ακόλουθοι λογοτέχνες: ο Θανάσης Βαλτινός το δίτομο Συναξάρι του Ανδρέα Κορδοπάτη (1972 και 2002), ο Γιώργος Κατραμόπουλος, Πώς να σε ξεχάσω, Σμύρνη αγαπημένη (1994), ο Νίκος Θέμελης την τριλογία Η αναζήτηση (1998), Η αναλαμπή (2003) και Οι αλήθειες των άλλων (2008), ο Κώστας Ακρίβος τη νουβέλα Καιρός για θαύματα (2005), ο Γιάννης Καψής τα βιβλία Χαμένες πατρίδες (1960) και τα μυθιστορήματα Όταν οι άγγελοι πέθαιναν στη Σμύρνη (2008) και Τα σμυρνέικα τραγούδια (2009), η Μόνα Σαββίδου Θεοδούλου, Ο καφές της Φιλαρέτης, Μικρασιατικά, Αλεξανδρινά και Κυπριακά διηγήματα (2010) και Όρκος σιωπής (2021), ο Ευάγγελος Μαυρουδής την τριλογία Επιστροφή στη Σμύρνη (2010), ο Γιάννης Λασκαράκης, Κυνηγημένοι από την Ιστορία (2020) και πολλά άλλα[5].

Συνολικά, τέσσερις είναι οι τάσεις που εμφανίζουν οι συγγραφείς της μικρασιατικής τραγωδίας:

1η τάση: Η αναπαράσταση της ευτυχισμένης ζωής στη Μικρά Ασία πριν από την Καταστροφή με τάση εξιδανίκευσης της ειρηνικής ζωής στις χαμένες πατρίδες πριν από τον τραγικό ξεριζωμό. Η τάση αυτή εκπροσωπείται από την Αιολική Γη του Βενέζη και από το μυθιστόρημα Στου Χατζηφράγκου του Κοσμά Πολίτη.

2η τάση: Η περιγραφή της Καταστροφής του 1922 και του ξεριζωμού των ελληνικών πληθυσμών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η Ιστορία ενός αιχμαλώτου (α’ έκδοση 1929) του Στρατή Δούκα, το νούμερο 31328 του Ηλία Βενέζη (1924) και το μυθιστόρημα της Διδώς Σωτηρίου Ματωμένα Χώματα (1962).

3η τάση: Η εγκατάσταση και ενσωμάτωση των προσφύγων στην Ελλάδα και οι δυσκολίες που αντιμετώπισαν στον ελλαδικό χώρο. Αντιπροσωπευτικά έργα είναι η Γαλήνη του Ηλία Βενέζη, οι Πρώτες ρίζες της Τατιάνας Σταύρου, η Aστροφεγγιά του Παναγιωτόπουλου, H δασκάλα με τα χρυσά μάτια και H Παναγιά η Γοργόνα του Μυριβήλη κ.ά.

4η τάση: Η προβολή των σφαλμάτων που οδήγησαν στην Καταστροφή και η επιθυμία της συμφιλίωσης. Η τάση αυτή χαρακτηρίζει κυρίως τους σύγχρονους λογοτέχνες, στους οποίους η διερεύνηση του ιστορικού γεγονότος πραγματοποιείται και από τη σκοπιά του Άλλου. Χαρακτηριστική αυτής της τάσης είναι η μυθιστορηματική τριλογία του Ευάγγελου Μαυρουδή Επιστροφή στη Σμύρνη.

Κλείνοντας, ένα μικρό απόσπασμα από τα Ματωμένα Χώματα της Διδώς Σωτηρίου, που αναδεικνύει τη συναισθηματική φόρτιση των λογοτεχνών μπροστά στο ανεπούλωτο τραύμα του ξεριζωμού:

«Τόσα φαρμάκια, τόση συφορά κι εμένα ο νους να γυρίσει θέλει πίσω στα παλιά! Να ’ταν, λέει, ψέμα όλα όσα περάσαμε και να γυρίζαμε τώρα δα στη γη μας, στους μπαξέδες μας, στα δάση μας με τις καρδερίνες, τις κάργες και τα πετροκοτσύφια, στα περιβολάκια μας με τις μαντζουράνες και τις ανθισμένες κερασιές, στα πανηγύρια μας με τις όμορφες… Αντάρτη του Κιορ Μεμέτ, χαιρέτα μου τη γη όπου μας γέννησε… Ας μη μας κρατάει κάκια που την ποτίσαμε με αίμα… “Ανάθεμα στους αίτιους!”»

Αγάθη Γεωργιάδου, Δρ Φιλολογίας, συγγραφέας

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

Twitter