«Τεχνικές απόδοσης της Συνείδησης του ήρωα: Η λειτουργία του ΕΠΛ στο Όταν ο ήλιος της Ζωρζ Σαρή»
της Σίσσυς Τσιφλίδου
Στο κατώφλι του 20ού αιώνα και μέσα στο εσωτερικό της παραδοσιακής δομής του μονοφωνικού μυθιστορήματος, κυοφορήθηκε ένα νέο φαινόμενο, ο Ελεύθερος Πλάγιος Λόγος (ΕΠΛ), προκειμένου να αναπαραστήσει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο το μη ρευστοποιήσιμο της εσωτερικής εμπειρίας. Αυτή η παραλλαγή του ευθύ λόγου συνέβαλε αισθητά στο πέρασμα στον πολυφωνικό λόγο και τη μετατόπιση του ενδιαφέροντος από τη fabula nuda, δηλαδή την απλή έκθεση των γεγονότων με μια ρητορική «μηδενικού βαθμού», στη fabula ornata, δηλαδή στην ερμηνεία τους (Peri, 1994:75-76). Σαν τεχνική της συνειδησιακής ροής ο ΕΠΛ ρηματοποιεί τις εσωτερικές σκέψεις του ήρωα στη γραμματική ενός αφηγητή που προσπαθεί να διατηρήσει το προσωπικό ιδίωμα του ήρωα παράλληλα με την τριτοπρόσωπη αναφορά και τον βασικό χρόνο της αφήγησης. Ουσιαστικά πρόκειται για έναν όχι εσωτερικό, αλλά αφηγημένο μονόλογο που μετασχηματίζει τις προγλωσσικές οπτικές εντυπώσεις που παρελαύνουν στο μυαλό του ήρωα σε αφηγηματική γλώσσα (Cohn, 2001:141).
Η Ζωρζ Σαρή, καταξιωμένη, πολυβραβευμένη και πρωτοπόρος συγγραφέας της λογοτεχνίας για παιδιά και νέους, μας έχει παραδώσει ένα υπόδειγμα της τεχνικής με το έργο της Όταν ο ήλιος. Το μυθιστόρημα, παρά την πάροδο τόσων ετών από τη συγγραφή του, συνιστά μια παραδειγματική αναφορά χρήσης του ΕΠΛ σε κείμενο αυτοβιογραφικής αφήγησης-μαρτυρίας, αφού η συγγραφέας παρουσιάζεται σαν ενήλικας τριτοπρόσωπος και ετεροδιηγητικός αφηγητής, ενώ ταυτόχρονα συστήνεται σαν πρωτοπρόσωπος που εκπροσωπεί την εφηβική της υπόσταση και ιστορεί άλλοτε σε ενεστώτα και άλλοτε σε παρελθοντικό χρόνο τα γεγονότα μέσα από τη δική του προοπτική.
Στην προσπάθειά της η συγγραφέας να ανα-συστήσει τον διπλό αφηγηματικό εαυτό της, επιχειρεί μια συνομιλία με τη νεότερη εκδοχή του, τη Ζωή. Με τη συμβολή των χρηστικών κειμένων (ημερολόγια, φωτογραφίες, άλλο ιστορικό υλικό, καταθέσεις) ανασύρεται, αναδιοργανώνεται και επανεγγράφεται η βιωματική εμπειρία. Με το πολιτισμικό της υπόβαθρο που περιλαμβάνει τη θεατρική της παιδεία, η Σαρή κατορθώνει να ανταποκριθεί με αξιοσημείωτη επάρκεια στο όλο εγχείρημα μιας δύσκολης περίπτωσης, καθώς σε αυτό ακριβώς διαφέρει ο ΕΠΛ από την κλασική τριτοπρόσωπη αφήγηση και την ψυχοαφήγηση: στον βαθμό κυριαρχίας του τριτοπρόσωπου αφηγητή, που αφήνει πάντα τα ίχνη της παρουσίας του στο κείμενο.
Ο αφηγημένος μονόλογος (ΕΠΛ) στο Όταν ο ήλιος επιλέγεται συνειδητά προς αποφυγή και σύνθεση των αντιθέσεων που προκαλεί ο παρατιθέμενος μονόλογος με τα σχόλιά του και τις αυθαίρετες μετατοπίσεις (Cohn, 2001:99-105). Είναι προφανές ότι τη συγγραφέα δεν την ενδιαφέρει να σχολιάσει τα λεγόμενα των προσώπων όσο το να αναδειχθούν τα γεγονότα και να φωτίσει τον κάθε χαρακτήρα χωριστά μέσα από τις εσωτερικές του σκέψεις που ερμηνεύουν τις βιωμένες καταστάσεις. Η αφήγηση των εσωτερικών διαλόγων που οδηγεί σε αυτή την εκφώνηση θεωρείται και ως αφήγηση των σκέψεων ή εσωτερικός αφηγηματοποιημένος λόγος (Gennete, 2007:242). Έτσι, ο Σωκράτης γίνεται μαρτυρία της οικονομικής κατάστασης στην Κατοχή, ο Δημήτρης, με πατέρα συνεργάτη των Γερμανών, μιας οικογενειακής κατάστασης, ο Περικλής μιας οπτικής της παρέας των κοριτσιών, της οικογένειας Αϊβαλιώτη, αλλά και της «καθαρής σκέψης» κάθε πράξης ακόμα και σε καιρό πολέμου, μα πάνω απ’ όλα η Ζωή του τότε, ένα κορίτσι που η Κατοχή σημαδεύει ποικιλότροπα το πέρασμά της στην εφηβεία. Η συγγραφέας επιστρατεύει τεχνικές ομαλής ανάπτυξης και των δύο φωνών: του αφηγητή και του μυθιστορηματικού προσώπου (Τσιφλίδου, 2011:95).
Ενίοτε η αφήγηση αποκτά ανώτατο όριο αρμονίας, καθώς ο αφηγητής ως διακριτική παρουσία υποτάσσεται στις σκέψεις και τα αισθήματα του ήρωα, ο αφηγηματικός λόγος συγχωνεύεται, αναμειγνύεται με τον λόγο των ηρώων δηλώνοντας όχι vision avec, «όραση με», αλλά pensée avec, «σκέψη με» (Cohn, 2001:159). Έτσι, η συγγραφέας δεν μιλά για το πρόσωπο αλλά με το πρόσωπο, πραγματοποιείται δηλαδή ένας διάλογος μεταξύ τους, μια διαπλοκή που χαρακτηρίζει τη σχέση τους και κατ’ επέκταση τη σπουδαιότητα του κειμένου (Peri, 1994:45-46).
«Η Ζωή θέλει να την αγαπάνε. […] Αγαπούσε όπως πεινούσε, όπως διψούσε, όπως πονούσε, όπως γελούσε… Ίσως. Γιατί πώς αλλιώς να εξηγήσει κανείς το δίχτυ που με τόση σοφία είχε πλέξει, παιδί άπειρο, για να παγιδεύει τη φιλία;» (Σαρή, 2010:110).
Ο ΕΠΛ χρησιμοποιείται και για να αποδώσει συνθετότερες καταστάσεις όπως την περιγραφή του εσωτερικού αγώνα κάποιου χαρακτήρα σε στιγμές έντασης. Τα τμήματα των περιγραφών ανήκουν στον αφηγητή, ενώ οι σκέψεις σε ευθύ λόγο αποδίδονται ευκρινώς στον ήρωα.
«Η Ζωή δεν μπορεί να ξεχάσει.
Εκείνο το μεσημέρι γύρισε αργά. Δεν τα ’χε καταφέρει ν’ ανέβει σε γκαζοζέν, περνούσαν όλα γεμάτα. Βρήκε τη μητέρα της να στέκεται στο παράθυρο και να κοιτάει έξω, το δρόμο. Δεν την άκουσε έτσι που ανέβηκε βιαστικά τη σκάλα; Δεν την άκουσε όταν μπήκε στην τραπεζαρία; Της φώναξε: “Μητέρα, πεινάω σαν λύκος”, μα εκείνη δε γύρισε να κοιτάξει την κόρη της. […]
Η Ζωή ήταν άπραγη. Είχε ζήσει τόσο λίγο ως εκείνη τη στιγμή που χρειάστηκε καιρός για να καταλάβει πως η μητέρα της άρχιζε μια καινούρια ζωή, δική της, καταδική της, που κανένας δε θα μπορούσε να περάσει το κατώφλι της» (Σαρή, 2010:244).
Στις αφηγημένες αναμνήσεις η σκηνή περιέχεται ολοκληρωτικά μέσα στη σκέψη του ήρωα. Κάποτε όμως οι αφηγηματικοί μονόλογοι δύνανται να καταργούν αυτό το εσωτερικό-εξωτερικό όριο για να περιγράψουν αντικείμενα που υπάρχουν στον αφηγημένο χώρο και γεγονότα που κινούν τη δράση προς τα εμπρός μέσα στον αφηγημένο χρόνο. Περισσότερο για να αφηγηθούν μια μυθιστορηματική σκηνή, όχι για να αποδώσουν τη συνείδηση ενός χαρακτήρα. Έτσι, οι σκέψεις της Ζωής για τη μητέρα της διακόπτονται από τον ήχο της σειρήνας που ακολουθεί η περιγραφή του πανικόβλητου πλήθους που τρέχει στο καταφύγιο, η οποία συνοδεύεται από σχόλια του αφηγητή:
«Τι να σκέφτεται; Πόσες φορές λέω: αχ, να μπορούσα να χωνόμουν στο κεφάλι της, να διαβάσω τις σκέψεις της… Κάνει ζέστη. Για ν’ ανοίξουμε τα παράθυρα πρέπει να κλείσουμε τα φώτα… Θα ξανανοίξουνε τα σχολεία;… Οι σκέψεις, οι κουβέντες, κόβονται με το μαχαίρι όταν ακούγεται η σειρήνα. Ο πατέρας πετάχτηκε πάνω. “Συναγερμός. Γρήγορα. Γρήγορα”. Ο διαπεραστικός ήχος έρχεται από πολύ μακριά και σε λίγα δευτερόλεπτα δυναμώνει… Στο καταφύγιο!… Τόσα χρόνια στην ίδια γειτονιά και δε λέγαμε μια καλημέρα» (Σαρή, 2010:31-32).
Στην προσωπική παραλλαγή του ΕΠΛ υπάρχει ένας διανοητικός τόπος όπου αφηγητής και πρόσωπο ταυτίζονται απόλυτα. Το μόνο πρόσωπο για το οποίο η Σαρή δεν παρουσιάζει τις εσωτερικές σκέψεις του είναι η μητέρα της, η Έμμα, και αυτό εξηγείται: η Έμμα σταδιακά «τρελαίνεται», ο τρόπος που λειτουργεί το «ταραγμένο» και «σκοτισμένο» της μυαλό δεν είναι προσβάσιμος από τη Ζωή, η οποία αρκετές φορές αναφέρει πόσο δύσκολο είναι να καταλάβει τις σκέψεις της. Αργότερα, όταν γίνει γνωστή η νόσος του Aλτσχάιμερ, η Ζωή θα κατανοήσει τι πραγματικά είχε συμβεί τότε, αλλά σε μια εποχή που απέχει μακράν του εσωτερικού χωροχρόνου.
Όπως είδαμε, ο ΕΠΛ έχει ιδιαίτερα γραμματικά γνωρίσματα που εγγυώνται τον ιδιάζοντα χαρακτήρα του και, παρά τις στενές σχέσεις που τον συνδέουν, διακρίνεται από τον πλάγιο λόγο, τον ευθύ λόγο και τον εσωτερικό μονόλογο. Και στο μοναδικό αυτό βιβλίο, η Ζωρζ Σαρή τον χειρίζεται υποδειγματικά.
Σίσσυ Τσιφλίδου: Εκπαιδευτικός, Δρ Παιδικής Λογοτεχνίας του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
Βιβλιογραφικές αναφορές
Cohn, D. (2001). Διαφανή Πρόσωπα. Αφηγηματικοί τρόποι για την παρουσίαση της συνείδησης στη μυθοπλασία. Μτφρ.-Επιμ. Δήμητρα Μπεχλικούδη. Αθήνα: Παπαζήσης.
Genette, G. (2007). Σχήματα ΙΙΙ. Αθήνα: Πατάκης.
Peri, M. (1994). Δοκίμια αφηγηματολογίας. Επιμ. Σ. Ν. Φιλιππίδης. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
Σαρή, Ζ. (2010). Όταν ο ήλιος. Αθήνα: Πατάκης.
Τσιφλίδου, Σ. (2011). Η λογοτεχνία ως μαρτυρία. Αυτοβιογραφικές αφηγήσεις του πολέμου του ’40 στη λογοτεχνία για παιδιά και νέους. Ανέκδοτη Διπλωματική Εργασία. ΕΚΠΑ ΠΤΔΕ, Τομέας Ανθρωπιστικών Σπουδών Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών.
