«Το mise-en-scène και ο ρόλος της εικόνας στη διασκευή του έργου Ο θησαυρός της Βαγίας σε graphic novel»
των Τασούλας Τσιλιμένη και Γεωργίας Καραντώνα
Ο θησαυρός της Βαγίας αποτελεί το πρώτο και πιο δημοφιλές βιβλίο της Ζωρζ Σαρή. Γράφεται το 1969 και πρωτοκυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κέδρος, ενώ από το 1992 έως σήμερα κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πατάκη. Το βιβλίο μεταφέρθηκε στην κρατική τηλεόραση ως παιδική σειρά το 1984, με αξιοσημείωτη επιτυχία, σε σκηνοθεσία Δημήτρη Δημογεροντάκη. Τον Νοέμβριο 2022 διασκευάζεται σε graphic novel και κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πατάκη, ενώ το σενάριο και την εικονογράφηση αναλαμβάνει ο δημιουργός κόμικ Κανέλλος Μπίτσικας, ο οποίος υπογράφει με το καλλιτεχνικό ψευδώνυμο Kanellos COB. Το graphic novel έχει διακριθεί με το βραβείο καλύτερης διασκευής λογοτεχνικού έργου από τη Greek IBBY το 2023 και όχι τυχαία, καθώς πρόκειται για μια σοβαρή, υψηλής αισθητικής διασκευή κλασικού μυθιστορήματος προς τη λογοτεχνική φόρμα της graphic narrative.
Επιγραμματικά η υπόθεση του έργου έχει ως εξής: έξι παιδιά, η Λίνα, η Ράνια, η Σόφη, ο Αλέξης, ο Κλου και ο Άγγελος, βρίσκονται στην Αίγινα για τις καλοκαιρινές τους διακοπές. Η καθημερινότητά τους διαταράσσεται ευχάριστα, όταν η οικογενειακή φίλη τους Νικόλ καταφτάνει στο νησί από τη Γαλλία για να συγκεντρώσει στοιχεία για έναν Γερμανό ασθενή ονόματι Χανς, που πάσχει από αμνησία μετά την έκρηξη μιας νάρκης στην Αίγινα κατά τη διάρκεια του Β′ Παγκοσμίου Πολέμου. Η παρέα, αναζητώντας το νήμα της υπόθεσης, επισκέπτεται στο χωριό Βαγία την οικογένεια Χαλδαίου, στο σπίτι της οποίας διέμενε ο Χανς κατά τη διάρκεια του πολέμου. Η αποκάλυψη ότι ο Χανς είχε κλέψει χρυσές λίρες από την οικογένεια ωθεί την παρέα στη λύση του γρίφου, στην αναζήτηση του χαμένου θησαυρού και, εν τέλει, στη συμφιλίωση με το παρελθόν.
Ο ταλαντούχος δημιουργός Kanellos COB, όπως όλοι όσοι μεταγράφουν κλασικά έργα στη φόρμα του graphic novel, έλαβε στρατηγικές αποφάσεις για τις πληροφορίες που θα συμπεριλάβει ή θα παραλείψει από τα καρέ. Ο όρος mise-en-scène χρησιμοποιείται στις Σπουδές των Κόμικς για να περιγράψει τα στοιχεία που αποτελούν τη σκηνή του καρέ επικουρώντας την αφήγηση και πάντα λαμβάνοντας υπόψη τους διαλόγους, τα πρόσωπα, τα εφέ ήχου, τη χρωματική παλέτα και το φόντο (D'Arcy, 2020). Η αφήγηση της ιστορίας στην περίπτωση της διασκευής συντελείται «διά της επιλεκτικής αφηγηματικής κατάτμησης» του κειμένου-πηγής, με αποτέλεσμα να περιορίζεται αισθητά ο κειμενικός κώδικας και τη θέση του να αναλαμβάνει ο εικονογραφικός.
Η καλαίσθητη διασκευή απαρτίζεται από δεκατρία αριθμημένα κεφάλαια, καθένα από τα οποία ξεκινάει με ένα ολοσέλιδο καρέ, στο οποίο συμπεριλαμβάνεται ο τίτλος του κεφαλαίου και δίνονται τα πρώτα στοιχεία της ιστορίας που διαδραματίζεται στο εκάστοτε κεφάλαιο. Επί παραδείγματι, στο πρώτο ολοσέλιδο καρέ περίοπτη θέση καταλαμβάνει το πλοίο-σταθμός με το εντυπωσιακό όνομα «Portokalis Ilios» που μεσουρανούσε τις δεκαετίες ’60-’70 και ταυτίστηκε με τα ταξίδια στον Σαρωνικό. Οι γνωστές πορτοκαλί τέντες, τα άνετα σαλόνια, το μπαρ και το φροντισμένο, άνετο κατάστρωμα με τα ξύλινα παγκάκια πιστοποιούν την πολυτέλεια και την άνεση που προσφέρει. «Η θάλασσα ασάλευτη θα ’μοιαζε αληθινό γυαλί, αν δεν ήταν οι άσπροι αφροί που ξεσήκωνε το καράβι χαράζοντάς την» διαβάζουμε στο κείμενο-πηγή και ο εικονογράφος σε ένα διπλό σαλόνι/βινιέτα οπτικοποιεί μοναδικά την περιγραφή της Σαρή (σ. 12-13).
Οι επιλογές των χρωμάτων και του γαλλοβελγικού στιλ σχεδίασης σε καθαρές γραμμές ligne claire δικαιώνουν τον δημιουργό και ικανοποιούν τον αναγνώστη, που μεταφέρεται αέναα στην ατμόσφαιρα μιας εποχής και μιας αισθητικής που έχουν περάσει ανεπιστρεπτί. Ολοσέλιδα καρέ και double spread-δισέλιδα σαλόνια-καρέ, που παραπέμπουν στο σύγχρονο εικονοβιβλίο, προσφέρουν πανοραμική απεικόνιση και άποψη της Αίγινας. Πράγματι, η Αίγινα πρωταγωνιστεί στη διασκευή εικονογραφικά πιστοποιώντας την εμβριθή έρευνα του δημιουργού στη γεωγραφία της περιοχής, το ανάγλυφο και τα σημεία ιστορικού ενδιαφέροντος. Μέσα από την ανάγνωση των εικόνων, ο αναγνώστης γνωρίζει τις φιδίσιες διαδρομές στο βραχώδες τοπίο του νησιού, το Ελλάνιον Όρος, τις αρχαιότητες, με κορυφαίο τον ναό της Αφαίας, που με κοντινά πλάνα στους κίονες δωρικού ρυθμού και στον αύλειο χώρο προσφέρουν τρισδιάστατη απεικόνιση του ναού, τη μεσαιωνική Παλαιοχώρα, τις παραλίες και τα κρυφά δρομάκια, τις παραθαλάσσιες ταβέρνες, όπως Η Μονή, τα εξοχικά αρχοντικά σπίτια με τα μπλε χαρακτηριστικά παντζούρια, αλλά και τα ιστορικά κτίσματα, όπως το φημισμένο ζαχαροπλαστείο Αιάκειον ή τον ναό του Αγίου Νικολάου, ευδιάκριτο από όλα τα παραλιακά σημεία της Αίγινας, τον Άγιο Αθανάσιο και την Επισκοπή. Όπως καταθέτει ο ίδιος ο δημιουργός σε συνέντευξή του στην εφημερίδα Καθημερινή: «Μου είναι απαραίτητο να αποτυπώνω με λεπτομέρεια τον χώρο και τον τόπο στον οποίο διαδραματίζεται η ιστορία που έχω να πω. Θέλω να πάρω τον αναγνώστη από το χέρι και να του πω “να, έτσι ήταν αυτός ο τόπος”».
Ο δημιουργός δίνει έμφαση στη λεπτομερή αναπαράσταση, στοιχείο που ταιριάζει ιδανικά με την αναλυτική, περιγραφική αφήγηση της Σαρή. Κοντινά πλάνα στο σημειωματάριο του Χανς και στο νούμερο 203, που παραπέμπει αυτόματα στον αριθμό των λιρών που είχαν κλαπεί, ή στη δεξαμενή όπου ήταν κρυμμένος ο θησαυρός, εστιάζουν την προσοχή του αναγνώστη στο περιστατικό της κλοπής την εποχή της Γερμανικής Κατοχής και στην ανάγκη αποκατάστασης της ιστορικής αλήθειας. Η αναδρομή στο παρελθόν και στην εποχή του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου επιτυγχάνεται με την αξιοποίηση των σέπια τόνων και των ligne claire γραμμών που φέρνουν στην επιφάνεια ένα εύρος συναισθημάτων: από μια μελαγχολία και μια νοσταλγία για την εποχή και τις ανθρώπινες σχέσεις σε μια αμηχανία για την ανάγκη αποκατάστασης της ιστορικής αλήθειας, τη συνθηκολόγηση με το παρελθόν και τη συγχώρεση, και σε ένα αίσθημα ευθύνης για τη μεταπολεμική κατάσταση που είχε περιέλθει η οικογένεια Χαλδαίου εξαιτίας της κλοπής. Από την άλλη, η πολύχρωμη παλέτα και τα φωτεινά, ζωντανά χρώματα προσκαλούν σε έναν γρήγορο ρυθμό ανάγνωσης, ενώ η ενδυμασία, η μόδα και τα μέσα μεταφοράς της εποχής προσφέρουν μια νοσταλγική διάθεση στην ιστορία (Grainge, 2002).
Το στοιχείο, όμως, που χαρακτηρίζει μοναδικά τη διασκευή είναι το πλήθος κοντινών πλάνων στα πρόσωπα, την κίνηση και τις εκφράσεις των πρωταγωνιστών. Ο δημιουργός, μάλιστα, επιλέγει να συμπεριλάβει επτά καρέ στα οποία οι ήρωες του βιβλίου απευθύνονται κατάματα στον αναγνώστη μέσα από την ιστορία, προσκαλώντας τον να συμμετέχει ενεργά αλλά ασυνείδητα (Mikkonen, 2012) στον ρου της αφήγησης. Όταν κορυφώνεται η δράση και η παρέα ανακαλύπτει μέσα στο πηγάδι το κουτί με τις χρυσές λίρες, τον αποκαλούμενο «θησαυρό της Βαγίας», τρία κοντινά καρέ επαναλαμβάνουν τη φράση «Τις βρήκε!», με τα πρόσωπα των παιδιών να είναι στραμμένα προς τον αναγνώστη (σ. 112). Η κατάργηση του «τέταρτου τοίχου» μεταξύ του κόσμου της αφήγησης και του κόσμου της ανάγνωσης (Brown, 2013) αξιοποιείται στο σημείο αυτό για να επικυρώσει την ένταση της στιγμής και να τονίσει τα συναισθήματα χαράς, ενθουσιασμού και ηθικής ικανοποίησης των ηρώων.
Σε πολλά σημεία επιλέγεται η πανοραμική απεικόνιση, η γνωστή bird’s eye view, παρέχοντας την ευκαιρία στον αναγνώστη να παρατηρεί σαν παντογνώστης αφηγητής τα δρώμενα. Εν είδει παραδείγματος αναφέρουμε τις σκηνές με τα παιδιά να κολυμπάνε στην επιφάνεια της θάλασσας ή στον βυθό, να εισέρχονται στη σκοτεινή Επισκοπή ή να ακούν την κυρία Χαλδαίου να αφηγείται την ιστορία με τον Χανς. Ταυτόχρονα, παρωθείται ο αναγνώστης να επιβραδύνει την ανάγνωση και να παρατηρήσει το φόντο της βινιέτας, για να κατανοήσει τον χρονότοπο της ιστορίας. Εφέ ήχου και κοντινά πλάνα στα χέρια, στα κάτω άκρα, στα ιδρωμένα πρόσωπα των παιδιών κατά την αναρρίχησή τους στο Ελλάνιον Όρος αποδεικνύουν τη δυσκολία του εγχειρήματος και την επιμονή των παιδιών να λυθεί το μυστήριο και να αποδοθεί δικαιοσύνη (σ. 82-83). Τέλος, σε πολλές περιπτώσεις ο αναγνώστης παρακολουθεί το τοπίο μέσα από τα μάτια του πρωταγωνιστή, ο οποίος απεικονίζεται με την πλάτη γυρισμένη στον αναγνώστη, συμβάλλοντας στην ταύτισή του με τον εκάστοτε πρωταγωνιστή μέσα από τα μάτια του οποίου παρακολουθεί την εξέλιξη της πλοκής. Οι πολυδιάστατες και πολλαπλές οπτικές γωνίες και προοπτικές και τα διαφορετικά πλάνα παρέχουν την ευκαιρία στον αναγνώστη να συμμετέχει με αμείωτο ενδιαφέρον στην αυθεντική, σχεδόν κινηματογραφική αφήγηση.
Με τη διασημειωτική μετάθεση του μυθιστορήματος Ο θησαυρός της Βαγίας σε graphic novel, ο δημιουργός, επενδύοντας στον εικονογραφικό κώδικα, αναβιώνει μια άλλη εποχή και επανασυστήνει στη νέα γενιά αναγνωστών το βιβλίο-σταθμό της Ζωρζ Σαρή.
Τασούλα Τσιλιμένη: Καθηγήτρια, Παιδαγωγικό Τμήμα Προσχολικής Εκπαίδευσης, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας
Γεωργία Καραντώνα: Υποψήφια Διδάκτωρ Παιδαγωγικού Τμήματος Προσχολικής Εκπαίδευσης, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας
Βιβλιογραφικές αναφορές
Brown, T. (2013). Breaking the fourth wall. Edinburgh University Press.
D'Arcy, G. (2020). Mise en scène, Acting, and Space in Comics. Springer Nature.
Grainge, P. (2002). Monochrome memories: Nostalgia and style in retro America. New York: Praeger.
Kanellos, COB. (2022). Ο Θησαυρός της Βαγίας. Αθήνα: Πατάκης.
Mikkonen, K. (2012). Focalisation in Comics. From the Specificities of the Medium to Conceptual Reformulation. Scandinavian Journal of Comic Art (1), 69-95.
Σαρή, Ζ. (1992). Ο θησαυρός της Βαγίας. Αθήνα: Πατάκης.
