«Ζωρζ Σαρή και Άλκη Ζέη: Παράλληλες ζωές, ομόρροπες αφηγήσεις»
του Δημήτρη Πολίτη
«Παρόλο που πέρασαν τόσα χρόνια από τότε που ήμασταν παιδιά, θυμόμαστε κι η Ζωρζ κι εγώ ένα σωρό λεπτομέρειες της παιδικής ζωής μας και κάθε φορά που βρισκόμαστε όλο και κάτι θα έχουμε να πούμε για τα δυο κοριτσάκια, τις αχώριστες φίλες μα και τις τόσο διαφορετικές. […] Μπορεί να περάσαμε δύσκολα χρόνια πολέμου και κατοχής, να πεινάσαμε, να κρυώσαμε, να φοβηθήκαμε, μα οι στιγμές που ζούσαμε ήτανε τόσο δυνατές, τόσο γεμάτες. […] Κι αν τώρα γράφουμε αναμνήσεις από τα παιδικά μας χρόνια, είναι γιατί κάποια συναισθήματα είναι κοινά σ' όλα τα παιδιά όλων των εποχών».[1]
«Ενωμένες πάντα» η Ζωρζ Σαρή[2] και η Άλκη Ζέη, ο «Γιωργάκης» και το «Κούλι»,[3] κράτησαν ζωντανή τη βαθιά και τρυφερή φιλία τους μια ολόκληρη ζωή, γεύτηκαν τις ίδιες εμπειρίες των καιρών τους, έζησαν παρόμοιες ατομικές αγωνίες και στήριξαν κοινούς συλλογικούς αγώνες. Κυρίως, όμως, κατάφεραν να αναπαραστήσουν με ειλικρίνεια την μπαχτινική «χρονοτοπικότητα» και να μοιραστούν ισότιμα την πρωτοπορία μιας γραφής που οριοθετεί το πεδίο της σύγχρονής μας Λογοτεχνίας για Παιδιά και Εφήβους. Τα προσωπικά βιώματα και οι ιστορικές στιγμές/μνήμες που υφαίνουν τον ιστό της ζωής τους στηρίζουν καταλυτικά τιςμυθοπλαστικές τους αφηγήσεις, όπου συναιρούνται οι παράλληλοι κόσμοι των συγγραφικών υποκειμένων με τους πιθανούς κόσμους των αφηγηματικών προσώπων,[4] εξαρτώντας την οντότητα και την ταυτότητα όλων από την προσωπική τους συνέχεια μέσα στον χρόνο.[5] Αναπόφευκτα, σε μια τέτοια διαδικασία «αφηγηματοποίησης», και οι δύο συγγραφείς μετέχουν στους μυθοπλαστικούς τους κόσμους, ενώ οι ήρωές τους μαζί με τους αναγνώστες τους συμμετέχουν στις μυθοπλαστικές τους αναπαραστάσεις και τις πραγματώνουν.
Μολονότι ο χρόνος στάθηκε περισσότερο γενναιόδωρος με τη Ζέη,[6] και οι δύο συγγραφείς διαχειρίζονται και καταξιώνουν με τρόπο ξεχωριστό τα υλικά της γραφής τους, από την οποία κατά κοινή ομολογία «διασώζονται», μάλλον απρόθετα αλλά σίγουρα επιτυχημένα, και ως πραγματικά πρόσωπα και ως συγγραφικά υποκείμενα. Δύο είναι τα κοινά προσδιοριστικά στοιχεία που συμπλέκονται σε όλες σχεδόν τις αφηγήσεις τους, τα οποία επισημαίνουν κυρίως οι μελετητές τους και διαισθάνονται οι απλοί αναγνώστες τους: η αυθεντικότητα του βιώματος και η συνεχής διασύνδεση του παρόντος της αφήγησης με το βιωμένο παρελθόν. Και αν το πρώτο παραπέμπει σε μια φαινομενολογική θεώρηση της λογοτεχνικής γραφής ως αναψηλάφησης του υλικού που συγκροτεί τη μνήμη μας, το δεύτερο στοιχείο αναδεικνύει τις ψυχαναλυτικές παραμέτρους της συνειδητής ή μη συνειδητής λειτουργίας της.[7]
Και οι δύο συγγραφείς εγγράφουν τα βιώματά τους στις μυθοπλασίες τους με ρεαλιστική πρόθεση και, συχνά, με αυτοσαρκαστική διάθεση, καταθέτοντας χωρίς εμπάθεια τις προσωπικές τους αλήθειες και αφήνοντας ανυπόκριτα τα ζωντανά ίχνη των αναζητήσεών τους. Ο θησαυρός της Βαγίας, Τα γενέθλια, Τα στενά παπούτσια, Κόκκινη κλωστή δεμένη..., Όταν ο ήλιος, Οι νικητές, Κρίμα κι άδικο, ΖΟΥΜ, Ε.Π., Ο χορός της ζωής, Τότε… ή η Νινέτ της Σαρή, καθώς και Το καπλάνι της βιτρίνας, Η μωβ ομπρέλα, Ο μεγάλος περίπατος του Πέτρου, Η Κωνσταντίνα και οι αράχνες της, Η αρραβωνιαστικιά του Αχιλλέα, Η Δωδέκατη γιαγιά και άλλα…, Κοντά στις ράγιες, Σπανιόλικα παπούτσια και άλλες ιστορίες, Ο ψεύτης παππούς, Με μολύβι φάμπερ νούμερο δύο ή Ο νυχτερινός περίπατος της γιαγιάς της Ζέη –για να μνημονεύσουμε ενδεικτικά μόνο κάποια από τα βιβλία τους, όπου κυριαρχεί άμεσα ή έμμεσα η αυθιστόρηση– συμπλέκουν το ατομικό με το συλλογικό και το πραγματικό με την ιστορική του πλαισίωση. Προσδίδουν με τον τρόπο αυτόν στη γραφή τους τον χαρακτήρα της μαρτυρίας, η οποία έχει τη δυνατότητα διήθησης του ατομικού βιώματος μέσα από το πραγματικό/ιστορικό/συλλογικό γεγονός. Παράλληλα, διεκδικούν την αυθεντικότητα της συγγραφικής τους πρόθεσης και καθιστούν μάλλον περιττή τη διάκριση του πλασματικού/μυθοπλαστικού από το πραγματικό/μη μυθοπλαστικό που βιώνεται ατομικά και συλλογικά, αφού πέρα από την πλαστή ή την πιστή αναπαραγωγή των γεγονότων κάθε κείμενό τους παρουσιάζει τουλάχιστον μια αυθεντική εικόνα αυτού που το έγραψε.[8] Ουσιαστικά, οι δύο συγγραφείς αναπλάθουν και ανασημασιοδοτούν τον κόσμο της εμπειρίας που πλαισιώνουν: παιδικά και εφηβικά όνειρα, φιλίες και έρωτες, προσωπικές και κοινωνικές επαναστάσεις, πανανθρώπινες αξίες (δικαιοσύνη, δημοκρατία, σεβασμός της διαφορετικότητας) και ιστορικά γεγονότα (Δικτατορία του Μεταξά, Κατοχή, Αντίσταση, Εμφύλιος, Δικτατορία των Συνταγματαρχών, εξορίες). Θεωρούμε ότι η δυναμική της εξιστόρησης προσωπικών βιωμάτων της Σαρή και της Ζέη, σε συνδυασμό με την εμφανή αναφορικότητα του μυθοπλαστικού τους υλικού, πιστοποιούν τον ιδιαίτερο ρόλο της αφηγηματικής διαχείρισής του στη συγκρότηση της ταυτότητάς τους ως συγγραφέων.[9] Μια τέτοια συγκρότηση συντελείται αναπόφευκτα μέσω της γλώσσας, ενώ εξαρτάται από την ικανότητα των συγγραφικών υποκειμένων να δομούν αφηγηματικά τις εμπειρίες τους, τα «υλικά» τους τόσο από τη ζωή όσο και από άλλα κείμενα, ανοικειώνοντας το πραγματικό που οδηγεί όχι τόσο πίσω στα γεγονότα αλλά σε άλλες ιστορίες και, τελικά, στον άνθρωπο ως μια δομή των μυθοπλασιών που επινοεί για τον ίδιο τον εαυτό του.[10] Έτσι, ακόμη και αν η αυθιστόρηση/αυτοβιογραφική έκθεση αμφισβητηθεί ως καθαρό παρελθόν, αφού είναι μια αφήγηση που επινοείται στο παρόν μέσα από το συνειδητό και το ασυνείδητο υλικό του ατόμου,[11] δεν μας απασχολεί ουσιαστικά η αλήθεια ή η αληθοφάνεια της αφήγησης, αλλά η αυθεντικότητά της.
Η σχέση παραλληλίας, λοιπόν, που διαφαίνεται ανάμεσα στις εμφανώς μυθοπλαστικές αφηγήσεις των δύο συγγραφέων και στις αφηγήσεις/αυθιστορήσεις που στηρίζονται στην πραγματικότητά τους μας υπενθυμίζει ότι η λογοτεχνική γραφή κινείται αναπόφευκτα ανάμεσα σε μνήμες, φαντασία και επιθυμίες. Είναι, δηλαδή, συνδυασμός ανασκόπησης και ενδοσκόπησης, μια διαδικασία «αυτοαναπαράστασης» του υποκειμένου της γραφής, το οποίο καθορίζεται από τη δημιουργική δύναμη της ίδιας της γλώσσας/γραφής και ωθείται να αναμετρηθεί με τον εαυτό του αλλά και με τις φαντασιώσεις του ή με τις αφηγήσεις των βιωμάτων του. Πέρα από την αλήθεια του αφηγηματικού περιεχομένου και των βιωμάτων που το υποστασιοποιούν, η αφηγηματική διαδικασία για τη Ζωρζ Σαρή και την Άλκη Ζέη είναι ουσιαστικά μια τέτοια διαδικασία ανασκόπησης-ενδοσκόπησης, όπως ομολογούν και οι ίδιες σε κείμενά τους, κατά την οποία (ανα)βιώνουν δραματικά την περιπέτεια της γραφής τους ως μια προσπάθεια ανάκλησης αλλά και επαναφωτισμού του παρόντος τους μέσα από το παρελθόν. Κι όταν ο φυσικός θάνατος τις απαγκιστρώνει από αυτή την περιπέτεια, θα παραφράζαμε τη σκέψη του Ρολάν Μπαρτ,[12] η γραφή τους καταργεί τον «συγγραφικό» τους θάνατο, συνεχίζοντας το μεγάλο ταξίδι της στον χρόνο και κρατώντας τες «ενωμένες πάντα» μέσα από τους αναγνώστες και τις αναγνώστριές τους.
Δημήτρης Πολίτης: Καθηγητής, Τμήμα Επιστημών της Εκπαίδευσης και της Αγωγής στην Προσχολική Ηλικία, Πανεπιστήμιο Πατρών
[1] Ζέη, Ά. & Σαρή, Ζ. (32012). Άλλοι καιροί Άλλα παιδιά. Εικονογρ. Φ. Στεφανίδη & Β. Ψαράκη. Αθήνα: Ε.Ψ.Υ.Π.Ε., 7, 9.
[2] Σαρή, Ζ. (322023). Ε. Π. (ενωμένες πάντα). Αθήνα: Πατάκης.
[3] Με αυτά τα χαϊδευτικά («Γιωργάκης»: Ζωρζ Σαρή, «Κούλι»: Άλκη Ζέη) αποκαλούσαν η μία την άλλη.
[4] Για την ιδιαίτερη σημασία της Θεωρίας των Πιθανών Κόσμων στη λογοτεχνία, βλ.: Ryan, M.-L. (2006). From possible worlds to parallel universes: Ontological Pluralism in Physics, Narratology and Narrative. Poetics Today, 27(4), 633-674.
[5] Hollindale, P. (1997). Signs of Childness in Children’s Literature Books. Woodchester, Stroud: The Thimble Press, 69.
[6] Και οι δύο γεννήθηκαν το 1923, αλλά «έφυγαν» με οκτώ χρόνια διαφορά: το 2012 η Σαρή και το 2020 η Ζέη.
[7] Βλ. γενικά: Ricoeur, P. (2004). Parcours de la reconnaissance. Paris: Gallimard, 195· Anderson, L. (42007). Autobiography. Oxford: Routledge, 60-70.
[8] Βλ. Starobinski, J. (1980). The Style of autobiography. In: J. Olney (Επιμ.). Autobiography: Essays theoretical and critical (σ. 75). Princeton: Princeton University Press.
[9] Βλ. σχετικά: Eakin, P. J. (2008). Living autobiographically: How we create identity in narrative. Ithaca, Ν.Υ. & London: Cornell University Press, viii-ix.
[10] Βλ. Brooks, P. (1984). Reading for the plot: Design and intention in narrative. London: Harvard University Press, 277.
[11] Αναφορικά με τη διαδικασία ανάκλησης κατά την αυθιστόρηση βλ. Jay, P. (1984). Being in the text: Self Representation from Wordsworth to Roland Barthes. Ithaca, N. Y.: Cornell University Press, 25.
[12] Βλ. Barthes, R. (2019). Εικόνα-Μουσική-Κείμενο. Μτφρ. Γ. Σπανός. Αθήνα: Πλέθρον, 149-150, 157-158.
