«Το παιδί και ο πόλεμος ή η πορεία ενός κοριτσιού στις ζωές των άλλων»
του Γιάννη Σ. Παπαδάτου
«Τι άλλο είναι η ζωή μας πάρεξ το ταξίδι μας στις ζωές των άλλων» (Σαρή, 2019:157) θα σημειώσει σε επίμετρο του μυθιστορήματος της Ζωρζ Σαρή Ο πόλεμος, η Μαρία και το αδέσποτο ο σκιτσογράφος/δημοσιογράφος Στάθης Σταυρόπουλος, ο οποίος είναι και βασικό πρόσωπο της συγκεκριμένης μυθοπλασίας, για να σηματοδοτήσει την ανθρώπινη περιπέτεια στους διάφορους πολέμους. Ανάμεσα στα θύματα το παιδί περισσότερο βιώνει τραγικά τα ανεπούλωτα τραύματα των επιτελούμενων καταστροφών και τις σοβαρές επιπτώσεις τους στην ψυχοσύνθεσή του. Εξοικειώνεται με τον φόβο και χάνει την παιδικότητά του αναπτύσσοντας μια στρεβλή συμπεριφορά.
Η Ζωρζ Σαρή σε μυθιστορήματά της αποτυπώνει το δράμα του πολέμου κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και την Κατοχή. Το έργο της είναι ρεαλιστικό και διακρίνεται για το «βιωματικό-αυτοβιογραφικό στοιχείο που άλλοτε είναι φανερό […] και άλλοτε συγκαλύπτεται από τη μυθοπλασία» (Κατσίκη-Γκίβαλου, 2009:31). Θα έλεγα, με οδηγό τις συγκεκριμένες αναφορές της και τις προστιθέμενες εμπειρίες της από τη σημερινή εποχή, ότι στο προαναφερόμενο μυθιστόρημα αποτύπωσε ανάγλυφα την πορεία της μικρής Μαρίας από το Ιράκ έως την Αθήνα και μέσα από τα μάτια των άλλων ηρώων και ηρωίδων, που παράλληλα διέγραφαν τη δική τους πορεία στην καθημερινότητα: του Στάθη, ο οποίος στο μεν πραγματικό επίπεδο κόμισε στη συγγραφέα δημοσιογραφικό υλικό από την κατάσταση στο Ιράκ, στον πόλεμο του 2003, στο δε επίπεδο της μυθοπλασίας έφερε από εκεί τη μικρή Μαρία με κίνδυνο της ζωής του, αφού διαπίστωσε ότι έχασε τους γονείς της και τον αγαπημένο της σκύλο· της οικογένειας που έχουν μία κόρη, τη Ναταλί, και που χωρίς ουσιαστικούς δισταγμούς υιοθέτησαν τη Μαρία· των φίλων τους, του Πέτρου και της Φρύνης, που τους συμπαραστέκονταν στις δυσκολίες. Η ακολουθία των γεγονότων αναδεικνύει διαδρομές των προσώπων στις οποίες, από διαφορετικές αφετηρίες, «συνενώθηκαν» με στόχο τη «συνάντηση» της μικρής Μαρίας, της οποίας η πορεία ήταν μεγάλη και δύσβατη μέχρι να νιώσει ότι βρίσκεται σε ασφαλές περιβάλλον στην Αθήνα.
Από τις διαδρομές στον αγώνα της ζωής των προαναφερόμενων ηρώων και ηρωίδων και την πορεία της συγγραφέως στη ζωή και στην αναπαράστασή της στη μυθιστορία αναδύονται αυθεντικές αξίες. Σύμφωνα με τον Goldmann, σε έναν κόσμο αστικό και εκφυλισμένο, η σκέψη των ηρώων αλλά και των δημιουργών διέπονται από ποιοτικές αξίες παρά το ότι η δράση τους δεν ξεφεύγει οριστικά από την «υποδοχή που τους επιφυλάσσει η πραγμοποιημένη κοινωνία». Ο δημιουργός ενός έργου είναι εκπρόσωπος εκείνης της ομάδας που δεικνύει την κοσμοθεωρία του έργου, δηλαδή το σύνολο των οραμάτων, των αξιών, των συναισθημάτων που ενώνει τα μέλη μιας ομάδας και τα αντιτάσσει στις άλλες και η οποία πηγάζει από τη συλλογική συνείδηση. Η δε σημαίνουσα δομή του έργου που αποτυπώνει τις αντιφάσεις του σηματοδοτεί την κοσμοθεωρία του (Goldmann, 1979:62-63 κ.ε.· Σαμαρά, 1987:52, 55).
Η Ζωρζ Σαρή ως αγωνίστρια μέσα από τις τάξεις της ΕΠΟΝ έχει ζήσει τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και ιδιαίτερα την Κατοχή και την Αντίσταση συμμετέχοντας στους αγώνες για έναν κόσμο ειρήνης. Η συγγραφέας σε κομβικά σημεία του κειμένου δεν διστάζει, και ως αφηγήτρια και με τα λόγια των ηρώων της, να στηλιτεύσει την κατακτητική δράση των Αμερικανών και του προέδρου τους Μπους, ήδη από τον πρόλογο του βιβλίου, που ξεκίνησε τον πόλεμο στο Ιράκ με πρόφαση την ειρήνη, αλλά και του καταναλωτικού σύγχρονου τρόπου ζωής με τις απαιτήσεις της νέας γενιάς. Μάλιστα η ίδια, με το προσωπείο της συγγραφέως Αγγέλας Λαέρτη, μιλάει στο σχολείο της Ναταλί για την ειρήνη.
Οι δύο γονείς και η κόρη τους συμμετέχουν σε πορείες ειρήνης της εποχής. «Κατέβηκε ο κόσμος παντού […] Δεν θα τολμήσει ο Μπους να τα βάλει με όλους» (σ. 27) αναφέρει η Ειρήνη. Διατηρούν μια ισορροπημένη οικογένεια με ισότιμες σχέσεις παρά το ότι τις κρίσιμες αποφάσεις τις αναλαμβάνει η μητέρα. Τα φιλικά τους πρόσωπα, ο Πέτρος και η Φρύνη, συμμετέχουν και αυτά στις πορείες ειρήνης. Η δε μικρή Ναταλί αγωνιά αν θα γίνει πόλεμος. Στη συνέχεια, αν και συμφωνεί στην υιοθέτηση της μικρής Μαρίας, στην πορεία παρουσιάζει σκηνές ζηλοτυπίας, για να την αποδεχτεί στο τέλος.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει ο Στάθης, το πλέον κομβικό πρόσωπο της αφήγησης. «Όλοι ήταν έξω καρδιά μαζί μου. Σου θυμίζει τους Έλληνες πριν τους παραμορφώσει ο τουρισμός» (σ. 22) θα πει για τους Ιρακινούς. Είναι εκείνος που θα σκιαγραφήσει το σκηνικό του πολέμου, που θα δώσει όση αγάπη έχει στη Μαρία και που θα προσπαθήσει να την υιοθετήσει. Η πειθώ του, προκειμένου να δεχτεί η φιλική του οικογένεια γονείς και κόρη, τη Μαρία, αλλά και να μεταστρέψει τη συμπεριφορά της μικρής Ναταλί, είναι υποδειγματική. Τα επιχειρήματά του, εμποτισμένα με το συναίσθημα και την ατράνταχτη λογική, αναδεικνύουν τη δεινότητα της συγγραφέως να προσφέρει μαθήματα υποδόριας παιδαγωγικότητας καθιστώντας «τους χαρακτήρες της […] μυθοπλαστικές προσωπικότητες που υπάρχουν, σκέφτονται και δρουν ως άνθρωποι της διπλανής πόρτας» (Κουράκη, 2009:132). Ο αδέσποτος σκύλος Ροκ, που ο ίδιος θα φέρει, θα παίξει σημαντικό ρόλο στη λείανση των σχέσεων των δύο κοριτσιών αλλά και στην ομαλή επαναφορά της Μαρίας στην πραγματικότητα ανακινώντας της ευτυχισμένες εικόνες του παρελθόντος.
Ο Goldmann υπογραμμίζει ότι υπάρχουν κατά τη διαδικασία της παραγωγής άτομα που παραμένουν προσανατολισμένα στις αξίες χρήσης, τα οποία διέπονται από μια τραγική κοσμοθεωρία αντιμετωπίζοντας κάθε πρόβλημά τους με την πεποίθηση ότι δεν μπορούν να ξεπεράσουν τις συνθήκες τις οποίες ζουν (Goldmann 1979:44, 56· Σαμαρά, 1987:52). Βέβαια στη συγκεκριμένη κατηγορία μπορούμε να εντάξουμε τα πρόσωπα της αφήγησης, αλλά και τηρουμένων των αναλογιών τη μικρή Μαρία, ως τραγική ηρωίδα, η οποία έχει βιώσει στον απόλυτο βαθμό τη φρίκη του πολέμου. Είναι προσκολλημένη στον Στάθη. Όμως ο φόβος έχει φωλιάσει μέσα της τόσο που δεν την αφήνει ακόμη κι όταν βρίσκεται σε ασφαλές περιβάλλον να μιλήσει, παρόλο που καταλαβαίνει τα πάντα. Η μόνη της διέξοδος είναι η συντροφιά με τα βιβλία («χαμένη μέσα στις σελίδες του βιβλίου της», σ. 111) και το άκουσμα κλασικής μουσικής. Η Σαρή έντεχνα κλείνει το μάτι στον αναγνώστη παιδί μεταδίδοντάς του τις καλλιτεχνικές και φιλαναγνωστικές συμπεριφορές. Γενικά οι διαδρομές των ηρώων, εντασσόμενες στον πυρήνα των σύγχρονων ατομικών και κοινωνικών προβλημάτων, δεν παραπέμπουν μόνο στην προσωπική μοίρα αλλά στη μοίρα μιας κοινότητας (Lukács, 2004:85), που στην περίπτωσή μας έχει ως συνισταμένη την ποθούμενη από όλους, γεμάτη από το νόημα της πλήρους ένταξης και αποδοχής, απελευθερωτική επίκληση της μικρής: «Μαμά Ειρήνη;» (σ. 152).
Καταληκτικά: σε έναν κόσμο με ελλείμματα και αντιφάσεις σε όλα τα επίπεδα, που πηγάζουν από τις διαθέσεις των ισχυρών να στερούν την ίδια τη ζωή από τον άνθρωπο και τη δυνατότητά του να διατηρήσει αυτή τη ζωή, είναι φανερό ότι η κοσμοθεωρία της κυρίαρχης ομάδας του συγκεκριμένου μυθιστορήματος διαγράφεται σε ένα πλαίσιο αναζήτησης ενός κόσμου ειρηνικού («Μαρία μου, […] να μεγαλώσεις και να γίνεις φρουρός της ειρήνης», σ. 112), δίχως πολέμους και όπου όλα τα παιδιά θα μεγαλώνουν δίχως φόβο και με ασφάλεια κοντά στην οικογένειά τους.
Κοντολογίς, με όσα συνετέλεσαν ώστε να υιοθετηθεί η Μαρία, αποδεικνύεται ότι οι διαδρομές των προσώπων είχαν ως συνισταμένη τη ζωή της Μαρίας σηματοδώντας την αρχική αποστροφή του Στάθη αλλά και τη ρήση από το μυθιστόρημα της ίδιας συγγραφέως Όταν ο ήλιος:
«Να εμπιστεύεσαι τον άνθρωπο. Ο άνθρωπος είσαι συ» (Σαρή, 2012:112).
Γιάννης Σ. Παπαδάτος: τ. Αναπληρωτής Καθηγητής, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, κριτικός λογοτεχνίας
Βιβλιογραφικές αναφορές
Goldmann, L. (1979). Για μια κοινωνιολογία του μυθιστορήματος. Μτφρ. Ε. Βέλτσου - Π. Ρυλμόν. Αθήνα: Πλέθρον.
Κατσίκη-Γκίβαλου, Ά. (2009). Ο χορός της ζωής. Στο Ά. Κατσίκη-Γκίβαλου (Επιμ.). Όταν… η Ζωρζ Σαρή. Πρακτικά ημερίδας (20.5.2008) (σσ. 28-35). Αθήνα: Πατάκης.
Κουράκη, Χρ. (2009). Οι λογοτεχνικοί χαρακτήρες στο έργο της Ζωρζ Σαρή. Στο Ά. Κατσίκη-Γκίβαλου (Επιμ.). Όταν… η Ζωρζ Σαρή. Πρακτικά ημερίδας (20.5.2008) (σσ. 126-134), Αθήνα: Πατάκης.
Lukács, G. (2004). Η θεωρία του μυθιστορήματος. Μτφρ. Ξ. Τσελέντη. Αθήνα: Πολύτροπον.
Σαμαρά, Ζ. (1987). Προοπτικές του κειμένου. Αθήνα: Κώδικας.
Σαρή, Ζ. (2012). Όταν ο ήλιος. Αθήνα: Πατάκης.
Σαρή, Ζ. (132019). Ο πόλεμος, η Μαρία και το αδέσποτο. Αθήνα: Πατάκης.
