«Εφηβικός έρωτας σε στενά παπούτσια»
του Μάνου Κοντολέων
Το μυθιστόρημα της Ζωρζ Σαρή Τα στενά παπούτσια κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το 1979. Και ήταν την αμέσως επόμενη χρονιά που κι εγώ το διάβασα και, μάλιστα, με τη ματιά ενός νέου άνδρα που ξεκινούσε τη δική του καριέρα στον χώρο της λογοτεχνίας για παιδιά και νέους.
Δεν μπορώ να θυμάμαι με λεπτομέρειες ποιες ήταν οι αντιδράσεις μου από εκείνη την ανάγνωση – κι άλλωστε δεν πρέπει να ήταν και το πρώτο έργο της Σαρή που διάβαζα. Σίγουρα πάντως με είχαν εντυπωσιάσει κάποια στοιχεία του, τα οποία τότε δεν τα είχα, ίσως, συγκεκριμενοποιήσει, μα που τώρα μπορώ με βεβαιότητα να ισχυριστώ πως επηρέασαν τη δική μου συγγραφική τεχνική.
Κι αυτό είναι σημαντικό για έναν νέο λογοτέχνη – να έχει την τύχη να του ενορχηστρώνουν τα πρώτα βήματα της καριέρας του προηγούμενοι καλοί, πολύ καλοί τεχνίτες. Και η Ζωρζ Σαρή υπήρξε μεγάλος μάστορας της γραφής.
Μα, προτού προχωρήσω σε κάποιες σύντομες επισημάνσεις μου πάνω στο έργο Τα στενά παπούτσια, αξίζει να τονίσω πως με την ευκαιρία της ανακήρυξης, από τις εκδόσεις Πατάκη, του 2023 ως «Έτους Ζωρζ Σαρή», φάνηκε και το μεγάλο έλλειμμα που υπάρχει στον τομέα της έρευνας και της κριτικής σε έργα που ανήκουν στην παιδική και νεανική λογοτεχνία.
Η Ζωρζ Σαρή, όπως βέβαια και η Άλκη Ζέη, αλλά και κάποιοι ακόμα συγγραφείς –άνδρες και γυναίκες– βιβλίων για παιδιά και νέους, αν και καθόρισαν με τα βιβλία τους το σύγχρονο πρόσωπο αυτού τους είδους της λογοτεχνίας, ελάχιστα θεωρητικά κείμενα έχουν γραφτεί γι’ αυτούς. Κάτι που βέβαια δεν ισχύει για συγγραφείς της ίδιας περιόδου που έγραψαν λογοτεχνία για ενήλικες.
Η έλλειψη θεωρητικών κειμένων παρεμποδίζει την εδραίωση στη συνείδηση όχι μόνο του κοινού, αλλά και των νέων συγγραφέων, πως η ελληνική παιδική λογοτεχνία έχει μια άξια προσοχής παρουσία με παρελθόν που καθορίζει το παρόν της και ασφαλώς και το μέλλον της.
Η κριτική γραφή μπορεί να είναι δευτερογενής, αλλά παράλληλα εδραιώνει την υγιή εξέλιξη της πρωτογενούς λογοτεχνικής έκφρασης.
Και έτσι, λοιπόν, αποκτά μια σημαντική διάσταση το γεγονός πως το 2023 εορτάσαμε τα 100 χρόνια από τη γέννηση της Σαρή, όπως βέβαια και της Ζέη. Αν μη τι άλλο οδήγησε στη δημιουργία κειμένων που προσεγγίζουν το έργο των δυο αυτών εμβληματικών συγγραφέων, ενώ παράλληλα –κι αυτό είναι κατά την άποψή μου το ίδιο σημαντικό– δίνει την ευκαιρία να θυμηθούμε και άλλους καλούς συγγραφείς μας που είτε πιο παλιά είτε πιο πρόσφατα έφυγαν από τη ζωή αφού όμως πρώτα είχαν ολοκληρώσει ένα σημαντικό έργο (πρόχειρα αναφέρω τους: Γαλάτεια Σουρέλη, Αγγελική Βαρελά, Βούλα Μάστορη, Παντελή Καλιότσο, Ι. Δ. Ιωαννίση κ.ά.).
Αλλά ας επανέλθω στα Στενά παπούτσια και στον τίτλο αυτού του άρθρου «Εφηβικός έρωτας σε στενά παπούτσια».
Είναι το έκτο νεανικό μυθιστόρημα της Σαρή. Και μπορεί κανείς να πει πως συνιστά μια συνέχεια του μυθιστορήματος εκείνου με το οποίο έκανε την είσοδό της στον χώρο της λογοτεχνίας – πρόκειται, ασφαλώς, για το Ο θησαυρός της Βαγίας.
Είναι ακόμα εκείνο το μυθιστόρημα που κυκλώνει περισσότερο τις ιδιωτικές στιγμές μιας από τις κεντρικότερες ηρωίδες της Σαρή – αναφέρομαι στη Ζωή, που ασφαλώς και έχουμε κάθε δικαίωμα να αποδεχτούμε πως είναι η μυθιστορηματική περσόνα της ίδιας της συγγραφέα.
Το πρώτο στοιχείο που με κάνει να ξεχωρίζω –όχι ποιοτικά, αλλά μορφολογικά– αυτό το έργο από τα άλλα είναι το ότι η αφήγηση γίνεται από έναν ώριμο πλέον άνδρα, τον Παναγιώτη Χαλδαίο.
Στα νεανικά μυθιστορήματα συνηθίζεται η αφήγηση να υλοποιείται –πρωτοπρόσωπα ή και τριτοπρόσωπα– από έναν έφηβο. Εδώ η Σαρή πρωτοτυπεί. Και επιλέγει να εμπιστευθεί τις αναμνήσεις ενός ώριμου αρσενικού που πέρασε μαζί με την ηρωίδα της, τη Ζωή –συγγραφικό της alter ego, υπενθυμίζω–, δυο καλοκαίρια στο νησί της Αίγινας, κάποια χρόνια λίγο πριν από τον πόλεμο του ’40.
Και η εμπιστοσύνη της την κάνει να τολμά να αμφισβητήσει τα όποια στερεότυπα ισχυρίζονται πως οι ανήλικοι δεν μπορούν να κατανοήσουν τις σκέψεις και τα συναισθήματα των ενηλίκων, κι έτσι διαβάζουμε: «Κλείνω τα μάτια και θυμάμαι. Θυμάμαι μόνος. Η γυναίκα μου δεν είναι από τη Βαγία. Η μάνα μας πέθανε. Οι αδελφές μου στα σπίτια τους, η καθεμιά στο δικό της, ο Σώζος στο καμαράκι του κοιμάται από νωρίς. Λογαριάζω τα χρόνια που πέρασαν από κείνο το καλοκαίρι του 1935. Σαράντα ολόκληρα χρόνια. Πολύ λίγα για την ιστορία του κόσμου, πάρα πολλά για την ιστορία ενός ανθρώπου».
Με αυτά τα συναισθήματα ο αφηγητής εξιστορεί ένα καλοκαίρι που τον σημάδεψε. Μιας και σε εκείνο το καλοκαίρι, από τη μια, του δόθηκε η δυνατότητα να αφήσει το μικρό χωριό του και να σπουδάσει στην Αθήνα και, από την άλλη, να γνωρίσει τον έρωτα.
Αυτό είναι το κεντρικό θέμα στα Στενά παπούτσια. Ο έρωτας στην πρώιμη εφηβεία. Και μάλιστα μέσα από τις αφηγήσεις ενός αγοριού που ετοιμάζεται να γίνει άνδρας. Κι ακόμα οι αντιδράσεις ή ακόμα και οι αποδοχές αυτού του μη συνειδητού ερωτικού καλέσματος ενός αρσενικού από ένα επίσης έφηβο κορίτσι.
Στο εισαγωγικό σημείωμα, η Ζωρζ Σαρή ευχαριστεί όσους τη συντρόφευσαν εκείνο το καλοκαίρι και όσους με τις αφηγήσεις τους της θύμισαν γεγονότα και ανθρώπους. Δεν φανερώνει αν η ηρωίδα της είναι η ίδια εκείνη – αν με άλλα λόγια ο Παναγιώτης Χαλδαίος υπήρξε ο πρώτος της εφηβικός έρωτας.
Αλλά αυτό δεν έχει και τόση σημασία. Η ουσία είναι πως μέσα από τη γραφή της καταφέρνει να περιγράψει με καθόλου ανόητη αφέλεια το παιχνίδι αρσενικού - θηλυκού, να σκιτσάρει αποτελεσματικά την αρσενική αθώα παρόρμηση κατάκτησης και την ίδια στιγμή να χρωματίζει με μια πρώιμη θηλυκότητα τα υπολανθάνοντα ερωτικά τερτίπια της ηρωίδας της.
Μα υπάρχει και κάτι ακόμα που κάνει αυτό το μυθιστόρημα να διαθέτει μια διαχρονική αλήθεια. Οι κοινωνικές διαφορές όχι μόνο δεν αποσιωπώνται, αλλά και τονίζονται, όπως και αφήνεται να υπονοηθεί πως ποτέ δεν ξεπεράστηκαν, όχι για λόγους επιφανειακούς, μα για αιτίες που καθόρισαν το μέλλον εκείνων που έζησαν και ενηλικιώθηκαν τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια.
Μια εφηβεία σε στενά παπούτσια, λοιπόν. Όπως και πάντα, τελικά είναι τα παπούτσια των εφήβων, ασχέτως εποχών και κοινωνικών τάξεων.
Θα πρόσθετα δε ακόμα πως είναι εκείνο το μυθιστόρημα της Ζωρζ Σαρή που έχει προικιστεί με την εμπειρία της ως ηθοποιού.
Για τον κάθε συγγραφέα είναι σημαντικό να κατέχει εκείνες τις δυνατότητες με τις οποίες και πλάθει –όπως ένας ηθοποιός ερμηνεύει– τις αντιδράσεις των ηρώων του. Και ακόμα είναι το ίδιο καίριο να γνωρίζει τους τρόπους να περιγράφει το σκηνικό μέσα στο οποίο διαδραματίζονται γεγονότα και εκφράζονται σχέσεις.
Αυτά όλα τα συναντάμε μέσα στα Στενά παπούτσια και δεν έχει κανείς παρά να ανατρέξει στις σελίδες εκείνες όπου καταγράφεται το παιχνίδι του «γάμου» της Ζωής με τον Παναγιώτη, για να πειστεί πως με πεζογραφικό τρόπο η Ζωρζ Σαρή έγραψε ένα σύντομο θεατρικό μονόπρακτο – πρωταγωνιστές, δεύτεροι ρόλοι, σκηνικά, ήχοι, φωτισμοί.
Το βιβλίο Τα στενά παπούτσια είναι ένα έντιμο μυθιστόρημα που προικίστηκε από ολοζώντανους, διαχρονικούς ήρωες να το υποστηρίζουν μέχρι τις μέρες μας και να είναι έτοιμοι να το εντάξουν στα κλασικά μυθιστορήματα για νέους.
Μάνος Κοντολέων: Συγγραφέας
