«Η Νινέτ της Ζωρζ Σαρή ως “κλασικό” παιδικό-νεανικό μυθιστόρημα»
της Μένης Κανατσούλη
Η τελευταία γενιά, που στην παιδική της ηλικία γνώριζε και διάβαζε κλασικά μυθιστορήματα, μπορούσε να σκεφτεί ως τέτοια τα αριστουργήματα της ξένης λογοτεχνίας και τα μυθιστορήματα της Δέλτα. Οι σημερινοί/-ές αναγνώστες/-τριες, π.χ. οι φοιτητές/-τριες των παιδαγωγικών τμημάτων, όταν διαβάζουν και εάν διαβάζουν μυθιστορήματα και δεν αρκούνται στην εν συντομία ανάγνωσή τους με τη μορφή graphic novel ή άλλων διασκευών, είτε δεν γνωρίζουν την έννοια του κλασικού ή δεν τους απασχολεί καν. Εντούτοις, για την αυτονόητη εμμονή των μελετητών της λογοτεχνίας να θεωρητικολογούν επάνω σε έννοιες όπως π.χ. του κλασικού, η Νινέτ αποτελεί ένα από τα πιο αντιπροσωπευτικά παραδείγματα (μαζί με ελάχιστα άλλα) της ελληνικής «κλασικής» νεανικής λογοτεχνίας.
Στο κύριο ερώτημα για το τι σημαίνει «κλασική» λογοτεχνία, θα μπορούσαμε να καταφύγουμε σε αναλύσεις επί αναλύσεων του όρου, όμως θα προτιμήσω να απαντήσω στο ερώτημα με ερωτήματα: Μήπως, πολύ απλά, κλασικό είναι το κείμενο που εξακολουθεί να διαβάζεται ακόμη μέχρι σήμερα; Μήπως πίσω από τα έργα και ημέρες λογοτεχνικών χαρακτήρων άλλων εποχών αναγνωρίζουμε κατά κάποιον τρόπο και τη δική μας εποχή, αναγνωρίζουμε ένα κομμάτι του συλλογικού μας εαυτού, το πώς προήλθαμε ως συλλογικότητες; Μήπως έτσι κατανοούμε καλύτερα την ατομικότητά μας, τους εαυτούς μας; Μήπως, τελικά, «ο πλούτος των κλασικών βιβλίων έγκειται στη δυνατότητά τους να ανοίγουν στον αναγνώστη απεριόριστα πεδία στοχασμού και κριτικού προβληματισμού και να συμβάλλουν στη συγκρότηση της συναισθηματικής και πνευματικής του ζωής»; (Καλογήρου, 2000). Ή, επί το λακωνικότερον, για να χρησιμοποιήσω τα λόγια του Ίταλο Καλβίνο, «κλασικό είναι το βιβλίο που εξακολουθεί να λέει αυτό που είναι να πει» (Bricaud, 2015).
Για να αποδείξω ότι πράγματι η Νινέτ «ανοίγει για τον αναγνώστη απεριόριστα πεδία στοχασμού και κριτικού προβληματισμού», θα το κάνω μέσα από τα μάτια –και τη σκέψη και κριτική ματιά– άλλων μελετητών. Έτσι, αναμφισβήτητα το πρώτο σημείο που πρόσεξαν στο πολυσέλιδο αυτό βιβλίο είναι ότι πρόκειται για ένα «καθαρό» Bildungsroman, για ένα εξελικτικό μυθιστόρημα (Τσιαμπάση, 2017), όπου η αφηγηματική παρουσίαση της ζωής της κεντρικής ηρωίδας ξεκινά με τη γέννησή της για να κλείσει με την ωριμότητά της, που συμπίπτει με την επιλογή του συντρόφου της ζωής της. Το εξελικτικό μυθιστόρημα συχνά εμπνέεται ή βασίζεται σε πραγματικά στοιχεία και το αυτοβιογραφικό στοιχείο έχει προκαλέσει αναμφισβήτητα την προσοχή μελετητών, μεταξύ των οποίων η Διαμάντη Αναγνωστοπούλου (2004, 2007), που το βλέπει ως ένα οικογενειακό μυθιστόρημα (roman familial) στο οποίο όμως η μορφή της μητέρας κυριαρχεί, μέχρι η κοπέλα να κατακτήσει τη χειραφέτησή της. Η Νινέτ, σε μια πορεία επιστροφής στον χώρο και τον χρόνο, αναζητά την ταυτότητα της μητρικής μορφής (Πάτσιου, 2006). Η σχέση με τη μητέρα –όχι πάντα εύκολη– και η όλη πορεία της Νινέτ μέσα από πολλές και διαφορετικές καταστάσεις οδηγούν στη διαμόρφωση της γυναικείας ταυτότητάς της. Όμως η γυναικεία ταυτότητα –η κάθε ταυτότητα– διαμορφώνεται μέσα από συγκρούσεις με τους άλλους και με αντιφάσεις με τον εαυτό. Έτσι, η μητέρα της Νινέτ, αν και ζει και φαίνεται να συμμορφώνεται με τον συντηρητικό τρόπο ζωής που ορίζει για τον μητρικό ρόλο η τότε ελληνική κοινωνία, αποτελεί μια ειλικρινή έκφραση δυναμισμού και γυναικείας ευαισθησίας (Κανατσούλη, 2008).
Η σταδιακή, ενίοτε αποσπασματική κατανόηση από τη Νινέτ της γυναικείας της φύσης φανερώνεται μέσα από την αποκρυπτογράφηση του λόγου της και του συμπληρωματικού λόγου των άλλων ηρωίδων του βιβλίου. Ο Μιχαήλ Μπαχτίν (1980) έδειξε ότι το κύριο αντικείμενο του μυθιστορηματικού λόγου, αυτό που τον προσδιορίζει και δημιουργεί την υφολογική ιδιοτυπία του, είναι ο άνθρωπος που ομιλεί. Ο ομιλών στο μυθιστόρημα είναι ένα κοινωνικό άτομο, ιστορικά συγκεκριμένο και προσδιορισμένο. Στη Νινέτ, ο πολυγλωσσισμός, η πολυφωνία των γυναικείων προσώπων μαρτυρεί μια πολλαπλή ιδεολογική θέαση και οι σε παράταξη γυναικείοι λόγοι δεν συμφωνούν πάντα μεταξύ τους, αντίθετα αποκαλύπτουν την πληθωρικότητα –στη σκέψη τουλάχιστον– του γυναικείου φύλου (Κανατσούλη, 1997).
Πολύ αναλυτικά, με τις τεχνικές αφηγηματικής παρουσίασης των χαρακτήρων συνολικά στο έργο της Σαρή, η Χρύσα Κουράκη (2008) διεισδύει στο είδος των μυθοπλαστικών προσώπων, γυναικείων και ανδρικών, της Νινέτ. Τονίζοντας μάλιστα τον αυτοβιογραφικό και βιωματικό χαρακτήρα του μυθιστορήματος αυτού –όπως και άλλων–, δείχνει πώς η συγγραφέας «κατασκευάζει» τα μυθοπλαστικά της πρόσωπα με τεχνικές που τα καθιστούν ζωντανές προσωπικότητες, ενώ επισημαίνει ότι οι χαρακτήρες της είναι διακειμενικοί, καθώς οι ίδιοι σε μικρότερο ή μεγαλύτερο ρόλο επανέρχονται και σε επόμενα βιβλία της (Κουράκη, 2009).
Οι διακειμενικές σχέσεις στη Νινέτ, αλλά πλέον αναφορικά με κείμενα άλλων συγγραφέων, απασχολούν την Αλεξάνδρα Ζερβού (2009), η οποία διευκρινίζει όμως ότι οι αναφορές της Σαρή σε έργα της γαλλικής ή ελληνικής λογοτεχνίας δεν υπάρχουν ως δείγμα λογιοσύνης αλλά είναι έντεχνα δεμένες με το κείμενο. Μάλιστα εύστοχα παρατηρεί τις ομοιότητες ανάμεσα στη Γαλλίδα μητέρα της Νινέτ, την Έμμα, και στη συνονόματη και συμπατριώτισσά της ηρωίδα του Φλωμπέρ (Μαντάμ Μποβαρύ), θυμίζοντάς μας τη μαθητεία της συγγραφέως στη γαλλική λογοτεχνία.
Το εύρος της παιδείας της συγγραφέως και η πρώιμη ευαισθησία της σε ζητήματα ετερότητας –όχι άσχετα με το πολυπολιτισμικό φορτίο που έφερε αυτή και η οικογένειά της– αποτελούν το υπόβαθρο πάνω στο οποίο στηρίζεται η Λουίζα Χριστοδουλίδου (2005). Εξετάζει την περιγραφή του χώρου στη Νινέτ για να εστιάσει στη Σενεγάλη, τον τόπο καταγωγής της μητέρας της, και βλέπει τον ξένο τόπο ως τον συνδετικό κρίκο με την απούσα –τότε– μητέρα. Ο τόπος δεν αναδίδει μόνο αισθησιασμό, μυστήριο και εξωτισμό, αλλά ταυτόχρονα αποκτά ταυτότητα με την απεικόνιση της κοινωνικής διαστρωμάτωσης του πληθυσμού, της παρείσφρησης του ιθαγενούς στοιχείου και των γηγενών ξένων οι οποίοι έχουν ενσωματωθεί.
Ακριβώς τις αντιπαραθέσεις μεταξύ των ποικίλων κοινωνικών και πολιτισμικών ομάδων εξετάζει μέσα από τους φακούς της μετα-αποικιοκρατικής θεωρίας η Μαριάννα Σπανάκη (2009). Οι διαφορετικοί τόποι όπου εκτυλίσσεται η πλοκή του βιβλίου δίνουν αφορμές στον αναγνώστη για να σκεφτεί πάνω στο αίσθημα του ανήκειν της Νινέτ και της πολυπλοκότητας της κουλτούρας που γνώρισε κατά τις μετακινήσεις της.
Εν τέλει –και σίγουρα σταχυολογώντας περιορισμένο δείγμα της σχετικής βιβλιογραφίας–, το «κλασικό» στη Νινέτ είναι απόρροια της συνάντησης του ανανεωμένου ενδιαφέροντος του αναγνωστικού κοινού με την πρόκληση προς τον θεωρητικό της λογοτεχνίας ώστε να ανασκάπτει νέους τρόπους για να (ξανα)διαβάζεται το ελκυστικό αυτό μυθιστόρημα της Ζωρζ Σαρή.
Μένη Κανατσούλη: Καθηγήτρια Παιδικής Λογοτεχνίας, Τμήμα Επιστημών Προσχολικής Αγωγής και Εκπαίδευσης, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
Βιβλιογραφικές αναφορές
Αναγνωστοπούλου, Δ. (2004). Γυναικεία μυθιστορηματικά πρόσωπα στο σύγχρονο νεανικό μυθιστόρημα. Στο Τ. Τσιλιμένη (Επιμ.), Το σύγχρονο ελληνικό παιδικό-νεανικό μυθιστόρημα (σσ. 155-166). Αθήνα: Σύγχρονοι Ορίζοντες.
_______ (2007). Αναπαραστάσεις του γυναικείου στη λογοτεχνία. Αθήνα: Πατάκης.
Bricaud, H. (27 Mars 2015). En littérature, les classiques ont-ils toujours quelque chose à nous dire. Ανακτήθηκε 10 Αυγούστου 2023 από http://sophia-cholet.over-blog.com/2015/03/en-litterature-les-classiques-ont-ils-toujours-quelque-chose-a-nous-dire-par-hubert-bricaud.html
Ζερβού, Α. (2008). Τα κείμενα των άλλων. Χρήσεις, αναφορές και αναγνώσεις στο μυθιστόρημα Νινέτ της Ζωρζ Σαρή. Στο Ά. Κατσίκη-Γκίβαλου (Επιμ.), Όταν … η Ζωρζ Σαρή (σσ. 164-184). Αθήνα: Πατάκης.
Καλογήρου, Τζ. (2000). Πρόλογος. Στο: Ξαναδιαβάζοντας τους Έλληνες κλασικούς (Πρακτικά ημερίδας, 14 Οκτωβρίου 2000). Αθήνα: Παπαδόπουλος.
Κανατσούλη, Μ. (1997). Πρόσωπα γυναικών σε παιδικά λογοτεχνήματα. Αθήνα: Πατάκης.
_______ (2008). Ο ήρωας και η ηρωίδα με τα χίλια πρόσωπα. Νέες απόψεις για το φύλο στην παιδική λογοτεχνία. Αθήνα: Gutenberg.
Κουράκη, Χρ. (2008). Αφήγηση και λογοτεχνικοί χαρακτήρες. Τα μυθοπλαστικά πρόσωπα στο πεζογραφικό έργο της Ζωρζ Σαρή (1969-1995). Αθήνα: Πατάκης.
_______ (2009). Οι λογοτεχνικοί χαρακτήρες στο πεζογραφικό έργο της Ζωρζ Σαρή. Στο Ά. Κατσίκη-Γκίβαλου (Επιμ.), Όταν… η Ζωρζ Σαρή (σσ. 126-134). Αθήνα: Πατάκης.
Μπαχτίν, Μ. (1980). Προβλήματα λογοτεχνίας και αισθητικής. Μτφρ. Γιώργος Σπανός. Αθήνα: Πλέθρον.
Πάτσιου, Β. (2006). Η αυτοβιογραφία ως εξιστόρηση. Παραδείγματα από το πεζογραφικό έργο της Ζωρζ Σαρή. Στο Γ. Παπαντωνάκης (Επιμ.), Πρόσωπα και προσωπεία του αφηγητή στην ελληνική παιδική και νεανική λογοτεχνία της τελευταίας τριακονταετίας (σσ. 293-304). Αθήνα: Πατάκης.
Σαρή, Ζ. (1993). Νινέτ. Αθήνα: Πατάκης.
Σπανάκη, Μ. (2009). Διασπορά και μετα-αποικιοκρατία στο έργο Νινέτ της Ζωρζ Σαρή. Στο Ά. Κατσίκη-Γκίβαλου (Επιμ.), Όταν… η Ζωρζ Σαρή (σσ. 78-92). Αθήνα: Πατάκης.
Τσιαμπάση, Φ. (2017). Bildungsroman και εξελικτικό μυθιστόρημα. Αθήνα: Αιώρα.
Χριστοδουλίδου, Λ. (2005). Η περιγραφή ως αφηγηματική τεχνική στη Νινέτ της Ζωρζ Σαρή, Κείμενα/Texts 2 (Ιούνιος 2005). DOI: 10.26253/heal.uth.ojs.kei.2005.466
