«Η Ζωρζ Σαρή και η αειθαλής θεατρική γραφή της για παιδικό κοινό»
της Μαρίας Δημάκη-Ζώρα
Γράφοντας παλαιότερα για το θεατρικό έργο της Ζωρζ Σαρή, στον συλλογικό τόμο Όταν… η Ζωρζ Σαρή. 40 χρόνια προσφοράς στη λογοτεχνία για παιδιά και για νέους,[1] παρατηρούσα ότι η δραματουργία της Σαρή χαρακτηρίζεται από δύναμη και παραστατικότητα, που ενδυναμώνεται από τη βιωματική γραφή και την απουσία διδακτισμού. Η ελληνική θεατρική παραγωγή για παιδιά γνώρισε γενικότερα κατά τη δεκαετία του ’70 μια σημαντική άνθηση, λόγω ποικίλων παραγόντων. Η θεματολογία αλλά και η αισθητική των έργων απαγκιστρώθηκαν από την προγενέστερη δραματογραφία των ιστορικών σκετς και των πατριωτικών δραμάτων, και προχώρησαν σε μια θεατρική γραφή που μιλούσε στα παιδιά για τα νέα δεδομένα, τα προβλήματα και τις συνθήκες της σύγχρονης ζωής, δίνοντας παράλληλα έμφαση σε μια ανανεωμένη αισθητική που εγκατέλειπε τον διδακτισμό και τις εξιδανικεύσεις, και αναδείκνυε τη συμμετοχικότητα και τη διάδραση σκηνής και πλατείας. Η Ζωρζ Σαρή υπήρξε πρωτοπόρος σε αυτή την ανανεωτική προσπάθεια. Αν και η δραματουργία της για παιδικό και εφηβικό κοινό δεν αριθμεί πολλά έργα, ωστόσο αυτά που δημιούργησε διακρίνονται από δραματουργικές αρετές στη σύνθεση, από καλλιέπεια στον λόγο και, κυρίως, από σεβασμό στο παιδικό και εφηβικό κοινό που η συγγραφέας αντιμετωπίζει ως ένα ώριμο και ισότιμο κοινό, το οποίο είναι σε θέση να προβληματιστεί μέσω της τέχνης και να αναλάβει δράση για να βελτιώσει το μέλλον του και τον κόσμο στον οποίο ζει.
Μέσα στην πλούσια λογοτεχνική παραγωγή της Σαρή, η δραματουργία της περιλαμβάνει τέσσερα έργα: το εκτενέστερο και πιο γνωστό Γαϊτανάκι και άλλες τρεις ιστορίες, τον Φαντασμένο, τον Γιάννη τον στρατιώτη και τον Στρατάρχη, οι οποίες συσσωματώθηκαν σε μια έκδοση με τίτλο Το τρακ.[2]
Τα έργα αυτά εκδόθηκαν για πρώτη φορά, χωριστά το καθένα, από τις εκδόσεις Κέδρος και κατόπιν συσσωματώθηκαν σε έναν τόμο από τις εκδόσεις Πατάκη το 1988 και σε δεύτερη έκδοση το 1989. Συγκεκριμένα, το Γαϊτανάκι γράφτηκε το 1953 στο Παρίσι και εκδόθηκε στην Ελλάδα το 1973 με τη μορφή παραμυθιού. Παίχτηκε αρκετές φορές, ανάμεσα στις οποίες αναφέρουμε ενδεικτικά τις ακόλουθες: στην Παιδική Σκηνή του Θεάτρου Στοά (9.4.1975 έως 1.6.1975), στο Άρμα Θέσπιδος (1977), στην Παιδική Σκηνή - Θέατρο του Ήλιου (1978-1979), στο Θέατρο Λυκαβηττού (19-20 Ιουνίου 1987), στο Θέατρο Μούσες Κώστας Κόκκορης (22 Δεκεμβρίου 1996), στο ΔΗΠΕΘΕ Κομοτηνής - Νεανική Σκηνή (Χειμώνας 2001). Το έργο Ο Γιάννης ο στρατιώτης είχε πρωτοδημοσιευτεί με τον τίτλο Το κουκί και το ρεβίθι από τις εκδόσεις Κέδρος και ανέβηκε στη σκηνή με τον τίτλο Ενωμένοι ποτέ χαμένοι στις 30.12.1984 από το ΔΗΠΕΘΕ Ιωαννίνων. Το έργο Ο στρατάρχης δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά από τις εκδόσεις Κέδρος. Το έργο Ο φαντασμένος δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά από τις εκδόσεις Κέδρος και παρουσιάστηκε στη σκηνή το 2003 (από 1.12.2003 έως 5.1.2004), από την ομάδα «Περίακτοι», στο Δημοτικό Θέατρο Μαρκόπουλου, καθώς και σε μορφή κουκλοθεάτρου, από την ομάδα «Κιβωτός Μύθων», τον Οκτώβρη του 2005.
Οι παραστάσεις αυτές που αναφέρονται εδώ είναι μόνο ενδεικτικές.[3] Υπάρχουν πολύ περισσότερες σε επαγγελματικές, ερασιτεχνικές αλλά και, κυρίως, σχολικές σκηνές. Τα έργα της Σαρή, με επικεφαλής πάντοτε το εμβληματικό Γαϊτανάκι, συνεχίζουν να εμπνέουν τους καλλιτέχνες που ασχολούνται με το θέατρο για ανήλικο κοινό αλλά και τους/τις εκπαιδευτικούς που αναζητούν δραματικά κείμενα πλούσια σε σημαινόμενα και αξιακό υλικό, γραμμένα με σεβασμό και πραγματική έγνοια για τα παιδιά.
Το αξιοσημείωτο όμως είναι ότι αυτά τα κείμενα όχι μόνο επιβιώνουν, αλλά βρίσκονται στο κέντρο του προβληματισμού και των αναζητήσεων που διανοίγονται στο πεδίο του θεάτρου για παιδιά σήμερα, μισό περίπου αιώνα μετά τη συγγραφή τους. Αν ανατρέξουμε στις σύγχρονες θεωρήσεις, θα δούμε ότι οι μελετητές του θεάτρου για ανήλικο κοινό, σε διεθνές επίπεδο, τονίζουν με έμφαση ότι αυτό που απαιτείται σήμερα είναι ένα θέατρο που θα αφυπνίζει τις νεότερες γενιές και παράλληλα θα καλλιεργεί ηθικές, κοινωνικές και αισθητικές αξίες.[4] Κεντρική αναδεικνύεται η έννοια της αποδοχής της «ετερότητας» και της εγκατάλειψης των στερεοτυπικών σχημάτων και αναπαραστάσεων, με σκοπό να υιοθετηθεί ένας πραγματικά δημοκρατικός και ελεύθερος τρόπος σκέψης πάνω σε ζητήματα που αλλάζουν µε την πάροδο του χρόνου και απαιτούν νέες προσεγγίσεις. Σε μια εποχή με πολύπλοκα προβλήματα, με κατάρρευση των ανθρωπιστικών αξιών και τεράστιες κοινωνικές ανισότητες, το θέατρο για παιδιά, απαγκιστρωμένο πλέον από την ανάγκη του εξωραϊσμού και της εξιδανίκευσης της πραγματικότητας, οφείλει να ψυχαγωγεί αλλά και να προβληματίζει το κοινό του, να προσφέρει ουσιαστικές αισθητικές εμπειρίες και τη δημιουργία ενός χώρου καλλιτεχνικής αλληλεπίδρασης όπου θα βρίσκουν βήμα οι φωνές καλλιτεχνών από διαφορετικές κουλτούρες και καλλιτεχνικές θεωρήσεις. Οι θεματικές που αναδύονται τώρα περιλαμβάνουν και ζητήματα που είναι κατεξοχήν πολιτικά με την ευρεία έννοια, όπως οι θρησκευτικές διαφορές, οι κοινωνικές ανισότητες, οι κάθε είδους διακρίσεις και αποκλεισμοί, και οι πόλεμοι.
Αν εξετάσουμε για μια ακόμη φορά τη δραματουργία της Σαρή από αυτή την οπτική, η θεματική των έργων της εστιάζει σε έννοιες και ζητήματα σαφώς πολιτικά, όπως είναι η αλαζονεία της εξουσίας (προσωποποιείται στη συμπεριφορά του Βασιλιά Χαμένου στον Γιάννη τον στρατιώτη, του Χωροφύλακα, του Δημάρχου και του Δικαστή στο Γαϊτανάκι), η δύναμη και η αξία της αυτογνωσίας (το θέμα στο οποίο στηρίζεται η εξέλιξη στον Φαντασμένο), τα δεινά του πολέμου και τα αγαθά της ειρήνης (η προσπάθεια του Νικόλα του Γαρίφαλου να διαδώσει την ιδέα της ειρήνης), η δύναμη της αλληλεγγύης και της συνεργασίας (είναι το στοιχείο που συμβάλλει αποφασιστικά ώστε ο Γιάννης να νικήσει και να τιμωρήσει τον άδικο Βασιλιά Χαμένο).
Όσον αφορά τη μορφή, αν και τα έργα της Σαρή έχουν τη δομή του παραμυθιού, ωστόσο η στόχευση της συγγραφέως είναι διαφορετική. Δεν δίνει έμφαση στο φανταστικό για να εξωραΐσει την πραγματικότητα και να εντυπωσιάσει τα παιδιά με την προσφυγή στη φαντασία και στη μαγεία. Είναι ενδεικτικό ότι στον Φαντασμένο, παρόλο που πρόκειται για παραμύθι, σχεδόν τίποτε το εξωπραγματικό δεν συμβαίνει. Η πλοκή δεν στηρίζεται στην παρέμβαση κάποιας μαγικής ή μεταφυσικής δύναμης, αλλά στην αποκατάσταση της αλήθειας και τη διάλυση της ψευδαίσθησης που έχει ο ήρωας για τον εαυτό του. Στο έργο Ο στρατάρχης, επίσης, απουσιάζει εντελώς η μεταφυσική διάσταση και παρουσιάζεται στα παιδιά η εικόνα του άδικου και παράλογου πολέμου, χωρίς εξωραϊσμούς, αλλά με την πρόθεση της συνειδητοποίησης της αντικειμενικής πραγματικότητας. Δεν λείπει βέβαια το στοιχείο του συμβολισμού, αφού το ομοίωμα που έχει φτιάξει ο πατέρας και το έχει στολίσει με τα παράσημα λειτουργεί ουσιαστικά ως σύμβολο της κούφιας ματαιοδοξίας του και της ανοησίας που οδηγεί τους ανθρώπους στην εξιδανίκευση και την απενοχοποίηση του πολέμου. Ιδίως με το Γαϊτανάκι όμως, η συγγραφέας απευθύνεται στα παιδιά με την πεποίθηση ότι αυτά είναι σε θέση και να γνωρίζουν, και να κατανοούν πολλά, αλλά και να δράσουν ώστε κάτι να αλλάξει στο άμεσο μέλλον. Θεωρούμε ότι στο Γαϊτανάκι είναι σαφής η πρόθεσή της να προβληματίσει τα παιδιά και να τα οδηγήσει όχι μόνο σε διανοητικές διεργασίες, όπως είναι η κατανόηση των προβλημάτων της σύγχρονης εποχής, αλλά και στη βιωματική και συναισθηματική μέθεξη που θα οδηγήσει στην κινητοποίηση της βούλησής τους για δράση.
Οι παραπάνω επισημάνσεις φέρουν τα θεατρικά έργα της Σαρή στο επίκεντρο των σύγχρονων αναζητήσεων και αποκαλύπτουν τη δυναμική τους ως έργων με πολιτικό περιεχόμενο και κοινωνικό χαρακτήρα, που μπορούν να παρουσιαστούν στη σκηνή μέσα από σύγχρονες σκηνοθετικές προσεγγίσεις, αλλά και να αξιοποιηθούν δημιουργικά στην εκπαίδευση, αναδεικνύοντας το θέατρο που σέβεται το παιδικό κοινό και αναγνωρίζει τη δύναμή του.
Μαρία Δημάκη-Ζώρα: Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Θεατρολογίας, Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
[1] Δημάκη-Ζώρα, Μ. (2009). Τα θεατρικά έργα για παιδιά της Ζωρζ Σαρή. Στο Ά. Κατσίκη-Γκίβαλου (Επιμ.), Όταν… η Ζωρζ Σαρή. 40 χρόνια προσφοράς στη λογοτεχνία για παιδιά και για νέους, Πρακτικά Ημερίδας (Τρίτη, 20 Μαΐου 2008) (σσ. 108-125). Αθήνα: Πατάκης.
[2] Σαρή, Ζ. (21989). Το Τρακ. Αθήνα: Πατάκης (α΄ έκδοση 1988).
[3] Τα στοιχεία προέρχονται από παλαιότερη έρευνα της γράφουσας στο Θεατρικό Μουσείο.
[4] Βλ. Zipes, J. D. (2003). Political Children’s Theater in the Age of Globalization. Theater, 33:2,, 3-25· Van de Water, M. (2012).Theatre, Youth and Culture. A Critical and Historical Exploration. New York: Palgrave Macmillan· Schonmann, Sh. (2023). The ecology of theatre for young audiences: is radical theatre possible for children today?, Research in Drama Education: The Journal of Applied Theatre and Performance, 28:2, 237-252.
