«Η Ζωρζ Σαρή στη μικρή οθόνη. Ο θησαυρός της Βαγίας και η τηλεοπτική διασκευή του στην ελληνική τηλεόραση»
του Δημητρίου Γουλή
Εισαγωγή
Οι προσαρμογές της παιδικής λογοτεχνίας σε τηλεοπτικές σειρές υπάρχουν εδώ και δεκαετίες στον αγγλοσαξονικό κόσμο (The Famous Five, ITV, 1978-9· The Chronicles of Narnia, BBC, 1988-90· The Borrowers, BBC 2, 1992), τον γαλλόφωνο (Belle et Sébastien, OTFR, 1965), αλλά και αλλού (Pippi Longstocking, Sveriges Television, 1969· Das Erste, 1972). Πρόκειται για μία τάση που συγγενεύει με μια παράδοση σειριακών πρακτικών στη λογοτεχνία και αναφέρεται σε ένα μέσο, την τηλεόραση, που κυριάρχησε έως τα τέλη του 20ού αιώνα, αποτυπώνοντας, από τη μια, τη σύγχρονη «αρχή του πολλαπλασιασμού των ιστοριών, που είναι διαθέσιμες από το ένα μέσο στο άλλο» και επεκτείνοντας, από την άλλη, τη σπουδή των παιδικών εκδόσεων να δημιουργούν «υβριδικά προϊόντα μέσων»: animations, videogames, κόμικ, graphic novels και άλλα παράγωγα αντικείμενα (Letourneux, 2011:5). Αυτή η παράδοση λογοτεχνικών διασκευών στη μικρή οθόνη διευρύνθηκε και προς το παιδικό/εφηβικό κοινό, το οποίο έλκεται –περισσότερο από το ενήλικο κοινό– από τη διαδικασία της επανάληψης, τη σχέση δηλαδή που δημιουργεί με χαρακτήρες που προέρχονται από γνώριμους μυθοπλαστικούς κόσμους, αλλά και από τη γοητεία που προκύπτει από τη διαδικασία της προσμονής, όταν αναμένει το επόμενο επεισόδιο.
Στην Ελλάδα, από τα τέλη της δεκαετίας του 1970, η δημόσια τηλεόραση έστρεψε την προσοχή της στην ελληνική παιδική λογοτεχνία και ξεκίνησε τις δικές της αξιόλογες παραγωγές τηλεοπτικών σειρών για παιδικό κοινό. Η αρχή έγινε το 1981 με τη σειρά Ο κήπος με τα αγάλματα, από το ομότιτλο βιβλίο της Ελένης Σαραντίτη, και ακολούθησαν Ο θησαυρός της Βαγίας (1984), η θρυλική Φρουτοπία του Ευγένιου Τριβιζά, η Ιόλη της Ελένης Σαραντίτη και ο Καπετάν Σβούρας, από το βιβλίο της Σοφίας Φίλντιση. Αργότερα, ακολούθησαν το 1990 Το καπλάνι της βιτρίνας από το βιβλίο της Άλκης Ζέη, Το βιβλίο που δεν διάβαζε κανείς του Ευγένιου Τριβιζά (1991), Τα Δελφινάκια του Αμβρακικού (1993 & 1995) από το βιβλίο του Ντίνου Δημόπουλου, ενώ ο κύκλος έκλεισε –μέχρι στιγμής– πολλά χρόνια μετά, το 2008, με το έργο της Άλκης Ζέη Ο ψεύτης παππούς.
Όλες αυτές οι σειρές συγκροτούν τη χρυσή εποχή των παιδικών εκπομπών στην ελληνική τηλεόραση, καθώς το παιδικό πρόγραμμα πληρούσε όχι μονάχα κοινωνικές ανάγκες της εποχής, αλλά, κυρίως, ρίζωσε διαχρονικά στις καρδιές του παιδικού, και όχι μόνο, κοινού, όπως διαφαίνεται και από τις συχνές επαναλήψεις των εκπομπών μέχρι και σήμερα, με αποκορύφωμα τη μόνιμη πια παρουσία των περισσότερων από αυτών στην ψηφιακή πλατφόρμα ERTflix.
Ο τηλεοπτικός θησαυρός της Βαγίας
Ο θησαυρός της Βαγίας υπήρξε μια αμιγώς εσωτερική παραγωγή της ΕΡΤ, διασκευή του ομώνυμου κλασικού μυθιστορήματος της Ζωρζ Σαρή. Η υπόθεση είναι καθαρά μυθοπλαστική, περιέχει όμως αρκετά αυτοβιογραφικά στοιχεία της συγγραφέως, κυρίως σε σχέση με το τοπίο που διαδραματίζεται η υπόθεση.
Η τηλεοπτική σειρά αποτελούνταν από έξι ημίωρα επεισόδια, που ξεκίνησαν στις 14 Ιανουαρίου 1984 και συνέχισαν να προβάλλονται κάθε Σάββατο μεσημέρι, μέχρι τις 18 Φεβρουαρίου του ίδιου χρόνου. Η σκηνοθεσία και διασκευή για την τηλεόραση ήταν του Δημήτρη Δημογεροντάκη, η μουσική ανήκε στον Σταμάτη Σπανουδάκη, ενώ τα γυρίσματα έγιναν στη Αίγινα. Πρωταγωνιστούσαν οι ηθοποιοί Άννα Γεραλή, Γιώργος Γεωγλερής, Τέλης Ζώτος, Ειρήνη Κουμαριανού, Νίκος Κούρος, Ελένη Μαυρομάτη, Νίνα Παπαζαφειροπούλου κ.ά. Η σειρά φαίνεται ότι υπήρξε ένα από τα δημοφιλέστερα παιδικά προγράμματα, καθώς προβλήθηκε σε επανάληψη άλλες οχτώ φορές, με τελευταία εκείνη της ΕΤ-1 το 2012. Αξιοσημείωτο είναι, επίσης, ότι η σειρά προβλήθηκε το 1986 και το 1988 στην Αυστραλία από το Network 0-28/SBS με αγγλικούς υπότιτλους ως Vayia's Treasure. Πιο πρόσφατα (2021), η σειρά ανέβηκε και στην ψηφιακή πλατφόρμα ERTflix.[1]
Η υπόθεση αφορά τις περιπέτειες έξι παιδιών και μιας μεγαλύτερης φίλης τους, της Νικόλ, που ήρθε από τη Γαλλία. Ένα καλοκαίρι στο νησί της Αίγινας ξεκινούν για να βρουν έναν χαμένο, πολύτιμο θησαυρό, τον οποίο είχε κρύψει στην Κατοχή ένας Γερμανός που έχει χάσει τη μνήμη του. Με εφόδια κάποιες φωτογραφίες, ένα σημειωματάριο και διάφορα μπερδεμένα στοιχεία, ξεκινούν τις έρευνές τους σε διάφορα σημεία του νησιού, μέχρι που τον ανακαλύπτουν ξεχασμένο σε μια δεξαμενή στον ναό της Αφαίας. Το τέλος των καλοκαιρινών διακοπών τούς πρόσφερε τον θησαυρό, αλλά κυρίως και τη φιλία, την αγάπη και την ελπίδα για τον άνθρωπο.
Η επιλογή του συγκεκριμένου βιβλίου για να μεταφερθεί στην οθόνη φαίνεται ότι δεν έγινε τυχαία. Κατ’ αρχάς, οι σπουδές υποκριτικής της Ζωρζ Σαρή, σε Ελλάδα και Παρίσι, αλλά και η συμμετοχή της σε πολλές κινηματογραφικές ταινίες δείχνουν να επηρέασαν τον συγγραφικό τρόπο σκέψης της, ο οποίος αναδείχτηκε μετέπειτα.[2] Έτσι, στην επισήμανση της Άντας Κατσίκη-Γκίβαλου ότι η Σαρή εισήγαγε στα βιβλία για παιδιά την πολιτική σκέψη, που παύει να αποτελεί πια προνόμιο μόνο των μεγάλων,[3] θα μπορούσαμε να προσθέσουμε ότι η Ζωρζ Σαρή ήταν από τους πρώτους συγγραφείς που εμπλούτισε την ελληνική παιδική λογοτεχνία και με στοιχεία κινηματογραφικής γραφής, όπως ο γρήγορος ρυθμός των διαλόγων, η ισορροπία που επικρατεί σε σχέση με τις πολυαισθητηριακές περιγραφές, που λειτουργούν εν είδει υπόρρητων σκηνικών οδηγιών, οι παύσεις, οι σιωπές και τα ευσύνοπτα στιγμιότυπα, που θυμίζουν κινηματογραφικές σκηνές, αλλά και η εξέλιξη της πλοκής από κεφάλαιο σε κεφάλαιο, το οποίο δένει με το προηγούμενο με έναν τέτοιο τρόπο, που δημιουργεί προσμονές και προσδοκίες για τη συνέχεια. Επιπλέον, η τηλεοπτική προσαρμογή του βιβλίου πρόσθεσε ένα επιπλέον πλεονέκτημα στη σεναριακή διασκευή του, καθώς τα πολλά επεισόδια δεν δημιούργησαν την ανάγκη αφηγηματικής πύκνωσης και παράλειψης σημαντικών συμβάντων, όπως θα συνέβαινε εάν επρόκειτο για μια ταινία. Ούτως ή άλλως, η μεταφορά του Θησαυρού της Βαγίας, αν υιοθετήσουμε την κατηγοριοποίηση του Geoffrey Wagner (Γουλής, 2016) για τις διασκευές της λογοτεχνίας στην οθόνη, ανταποκρίνεται σε αυτό που ονομάζεται μετάθεση. Ο Wagner αναφέρει χαρακτηριστικά πως, σε αυτή την περίπτωση, «το λογοτεχνικό έργο μεταφέρεται στη μεγάλη οθόνη με ελάχιστη έκδηλη παρέμβαση». Πράγματι, οι διαφορές που εντοπίζονται ανάμεσα στην πλοκή, όπως εκτυλίσσεται στο χαρτί και όπως μεταφέρεται στην τηλεοπτική σειρά, είναι ελάχιστες. Τα επεισόδια μεταφέρονται ανεξαιρέτως και οι σκηνές, στην πλειοψηφία τους, πλην αναγκαίων εξαιρέσεων, δεν παραλείπονται. Οι πρωταγωνιστές, όπως και οι λοιποί χαρακτήρες, διατηρούνται οι ίδιοι, χωρίς προσθήκες ή εξαφανίσεις. Οι περιγραφές της συγγραφέως αποτυπώνονται στην οθόνη με αρκετά μεγάλη πιστότητα (στο μέτρο που επιτρέπουν τα μέσα και οι πόροι της εποχής), ενώ το ίδιο συμβαίνει με τις απόψεις που εγείρονται στο βιβλίο και εκφράζονται μέσα από τα λόγια και τις πράξεις των χαρακτήρων.
Για παράδειγμα, η συνάντηση της παρέας με την κυρα-Μαρία στο σπίτι της (Επεισόδιο 2), η οποία εμπεριέχει και μια ανάδρομη αφήγηση («Τότε, στα χρόνια του πολέμου…»), δεν διαταράσσει το αφηγηματικό παρόν. Η τηλεοπτική επιστροφή στα χρόνια της Κατοχής είναι περιορισμένη, ώστε να μη δημιουργήσει σύγχυση στους μικρούς θεατές για τον χρόνο της αφήγησης. Έτσι, η πρωτοπρόσωπη αφήγηση της κυρα-Μαρίας μετατρέπεται εν μέρει σε μία σκηνή του παρελθόντος όπου αρχικά παρακολουθούμε την αφήγησή της, στη συνέχεια τα πρόσωπα ζωντανεύουν μέσα από το flash back και η αφήγηση της ηλικιωμένης γυναίκας ολοκληρώνεται μέσα από μια εναλλαγή αφήγησης και σκηνών flash back.
Επίλογος
Οι διασκευές κλασικών και δημοφιλών λογοτεχνικών κειμένων για παιδιά και νέους στον κινηματογράφο και την τηλεόραση προσέλκυαν διαχρονικά κοινό και κριτική, έχοντας καταλήξει να αποτελούν ένα ουσιαστικό οικονομικό και πολιτιστικό αγαθό στη βιομηχανία του κινηματογράφου και της τηλεόρασης, καθώς και μια πλούσια πηγή για μελετητές που ενδιαφέρονται για την αναπαράσταση της παιδικής ηλικίας και τις μεταβαλλόμενες ιδεολογίες της παιδικής ηλικίας στην κοινωνία. Ως εκ τούτου, η μελέτη τους δεν είναι απλώς θέμα σύγκρισης του βιβλίου και της ταινίας – υπάρχει μια ολόκληρη σειρά από άλλα κείμενα και μέσα που διαμεσολαβούν και διασταυρώνονται με αυτά τα κείμενα. Για έναν θεατή που είναι εξοικειωμένος με το διασκευασμένο κείμενο και χάρη σε αυτό επιστρέφει στην πηγή του, η προσαρμογή είναι μια συνεχής διαλογική διαδικασία κατά την οποία το οικείο κείμενο-πηγή συγκρίνεται με το κείμενο που βιώνεται, αλλά και με μια πληθώρα άλλων κειμένων (Stam, 2000).
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, ο τηλεοπτικός Θησαυρός της Βαγίας, αν και δεν κομίζει σημαίνουσες καινοτομίες στη σχέση μεταξύ διασκευής και πηγής, στέκεται με σεβασμό και αγάπη στο πρωτότυπο λογοτεχνικό κείμενο, αξιοποιώντας αποτελεσματικά τόσο τις αφηγηματικές και αναπαραστατικές αρετές όσο και τα κινηματογραφικά χαρακτηριστικά του. Κατ’ αυτόν τον τρόπο αυτή η τηλεοπτική απόπειρα διασκευής κρίνεται εν πολλοίς ιδιαίτερα πετυχημένη, καθώς ανανέωσε τη διάρκεια ζωής του κειμένου και οδήγησε πιθανόν σε περαιτέρω διασκευές,[4] εμπλουτίζοντας τις ποικιλόμορφες επαναναγνώσεις του βιβλίου.
Δημήτριος Γουλής: Επίκουρος Καθηγητής, Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
Βιβλιογραφικές αναφορές
Γουλής, Δ. (2016). Εικόνες της παιδικής ηλικίας στη μεγάλη οθόνη. Σκέψεις και ιδέες για την αξιοποίηση του κινηματογράφου στην εκπαίδευση. Θεσσαλονίκη: University Studio Press.
Κατσίκη-Γκίβαλου, Ά. Τύποι του παιδιού ήρωα στην ελληνική λογοτεχνία για παιδιά και για νέους. Ανακτήθηκε από https://theduarte.wordpress.com/2013/10/30/30102013-%CE%AC%CE%BD%CF%84%CE%B1-%CE%BA%CE%B1%CF%84%CF%83%CE%AF%CE%BA%CE%B7-%CE%B3%CE%BA%CE%AF%CE%B2%CE%B1%CE%BB%CE%BF%CF%85-%CF%84%CF%8D%CF%80%CE%BF%CE%B9-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CF%80%CE%B1%CE%B9/
Letourneux, M. (2011). Les formes de la fiction dans la culture pour la jeunesse. Strenæ [En ligne], 2|2011. http://journals.openedition.org/strenae/434, DOI: 10.4000/strenae.434
Σαρή, Ζ. (1999). Μια ζωή σαν ταινία. Εκπαιδευτικές βαλίτσες. Αθήνα: Πατάκης. Ανακτήθηκε από https://www.youtube.com/watch?v=ikf6_z9ubik&list=PLrDQ-g1LwnfjBO87JZ8oSgvUv-034EGHM&index=96
Stam, R. (2000). «Theory and practice of Adaption»: Literature to Film. Στο: R. Stam - A. Raengo (Επιμ.), A guide to the Theory and Practice of Film Adaptions (σσ. 1-52). Maiden, MA, USA: Blackwell Publishing.
[1] Βλ. σχετικά https://www.ertflix.gr/series/ser.129136-o-thysayros-tis-vagias
[2] Σαρή, Ζ. (1999). Μια ζωή σαν ταινία. Εκπαιδευτικές βαλίτσες. Αθήνα: Πατάκης. Ανακτήθηκε από https://www.youtube.com/watch?v=ikf6_z9ubik&list=PLrDQ-g1LwnfjBO87JZ8oSgvUv-034EGHM&index=96
[3] Κατσίκη-Γκίβαλου, Ά., Τύποι του παιδιού ήρωα στην ελληνική λογοτεχνία για παιδιά και για νέους. Ανακτήθηκε από https://theduarte.wordpress.com/2013/10/30/30102013-%CE%AC%CE%BD%CF%84%CE%B1-%CE%BA%CE%B1%CF%84%CF%83%CE%AF%CE%BA%CE%B7-%CE%B3%CE%BA%CE%AF%CE%B2%CE%B1%CE%BB%CE%BF%CF%85-%CF%84%CF%8D%CF%80%CE%BF%CE%B9-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CF%80%CE%B1%CE%B9/
[4] Ενδεικτικά, αναφέρουμε την πρόσφατη θεατρική διασκευή του βιβλίου, αλλά και την έκδοση του ομώνυμου graphic novel (Πατάκης, 2022).
