«Οικογενειακές ιστορίες: Η μητέρα στα αυτομυθοπλαστικά κείμενα της Ζωρζ Σαρή»
της Βασιλικής Βασιλούδη
Στο έργο της Το προτελευταίο σκαλοπάτι (2009), γραμμένο σε έντονα συναισθηματικό μα και συνάμα γλυκόπικρα νοσταλγικό τόνο, ανασύροντας από τη μνήμη γεγονότα ζωής, κομβικά για τη συγκρότηση της υποκειμενικότητάς της, η Ζωρζ Σαρή αποτίει φόρο τιμής στη μητέρα της, την Ορτάνς, τη μυθιστορηματική Έμμα, το πρόσωπο της οποίας επανέρχεται σε πολλά από τα αυτομυθοπλαστικά (ημιαυτοβιογραφικά) της έργα.[1] Το εξώφυλλο σε χρώμα σέπια, με την απεικόνιση φωτογραφικών στιγμιοτύπων και μιας επιστολής από το οικογενειακό αρχείο, υποβάλλει στον αναγνώστη την αίσθηση της επανεπίσκεψης του παρελθόντος, καθώς η συγγραφέας αναμετράται με τη μνήμη, προκειμένου να κατασκευάσει την παραμυθητική νοσταλγική αφήγηση για τη μητέρα, όπου διαπλέκεται η επανορθωτική με την αναστοχαστική, κατά Boym, νοσταλγία.[2] Αν και η μητέρα ως αφηγηματικός χαρακτήρας είναι πανταχού παρούσα στο έργο της Σαρή,[3] περιοριζόμαστε στην παρουσίαση του πορτρέτου της μητέρας, όπως αυτό σκιαγραφείται κυρίως στα αυτομυθοπλαστικά έργα Νινέτ, Ο χορός της ζωής, Ε.Π., Όταν ο Ήλιος και Το προτελευταίο σκαλοπάτι.
Στο πολυδιαβασμένο μυθιστόρημά της Νινέτ (11993/2012), έργο το οποίο κινείται «στον οικείο χώρο των προσωπικών αναμνήσεων που σχετίζονται με το οικογενειακό παρελθόν»,[4] αναδύεται η μορφή της μητέρας που, ενάντια στις κοινωνικές νόρμες που επιβάλλει η εποχή και η τάξη της, γνωρίζει δι’ αλληλογραφίας έναν Έλληνα της διασποράς, τον Σωκράτη, και ερωτεύεται και παντρεύεται, «χωρίς τη συγκατάθεση της μητέρας της, αυτόν τον άγνωστο, έναν Τούρκο».[5] Η πρώτη επαναστατική πράξη της Έμμας είναι να εγκαταλείψει τον γνωστό και οικείο χώρο του Σεν Λουί στην αποικιοκρατούμενη Σενεγάλη, για να βρεθεί στην Κωνσταντινούπολη, κι από κει στην Οδησσό και τέλος στην Αθήνα. Αυτή η γαλλικής καταγωγής κοσμοπολίτισσα θα μείνει ως το τέλος της ζωής της μια γυναίκα με πρωτοποριακές για την εποχή της αντιλήψεις σχετικά με το φύλο, τον έρωτα και την κοινωνική τάξη, μα συγχρόνως μια ξένη, θέσει απροσάρμοστη στο τυπικό του μικροαστισμού, διαφορετική από τις άλλες μητέρες: «Για την Έμμα όλα στη ζωή ήταν απλά, σαν τρεχούμενο καθαρό νερό. [...] Δεν ήξερε τον μικροαστισμό των Ελλήνων, τα πρέπει και τα δεν πρέπει».[6]
Και ακόμα μεγαλύτερη επαναστατική πράξη να αρνηθεί την τεκνογονία στον Σωκράτη, όταν αυτός, δέσμιος των κυρίαρχων αντιλήψεων, προσμένοντας τη γέννηση ενός αρσενικού διαδόχου, αντιδρά στη γέννηση της δευτερότοκης και τριτότοκης κόρης τους: «Τώρα κοιμάμαι στο δωμάτιο της μικρής κι αυτόν, τον σουλτάνο, τον άφησα μοναχό στο διπλό μας κρεβάτι...»[7] Ως μητέρα της μεσοπολεμικής περιόδου, θα αποδειχτεί, για ακόμα μια φορά, προοδευτική στο πνεύμα, όταν με αφορμή τον νεανικό έρωτα της Νινέτ με τον Πολ Ροζ, έναν Σενεγαλέζο, θα γράψει στη μητέρα της: «Η κόρη σου πήρε στο κατόπι τον άντρα της κι από τη Γαλλία βρέθηκε στην Κωνσταντινούπολη κι από την Κωνσταντινούπολη στην Οδησσό κι από την Οδησσό στην Αθήνα, και δεν το μετάνιωσε. Με ποιο δικαίωμα σήμερα εγώ θα της επιβάλω τη δική μου εκλογή;»[8]
Ο πολλά υποσχόμενος ρομαντικός γάμος με τον συντηρητικό και ορθολογιστή Σωκράτη θα αποδειχτεί «φυλακή» για την Έμμα. Ωστόσο, η μητρότητα θα γίνει για το ευαίσθητο και προοδευτικό της πνεύμα το εναλλακτικό καταφύγιο από τις μικροαστικές αντιλήψεις και τον αποπνικτικό καθωσπρεπισμό του Σωκράτη. Η ανατροφή των θυγατέρων τους γίνεται πεδίο σύγκρουσης: «Πάντα έλεγε πως πρέπει ν’ αφήνουμε τους νέους να διαλέγουν τον δρόμο τους. Μια ζωή διαφωνούσε με τον πατέρα μου. Δυο κόσμοι διαφορετικοί. Εγώ πιστεύω πως ποτέ η μητέρα μου δεν τα κατάφερε να προσαρμοστεί στην Ελλάδα, όλα την ξένιζαν, η νοοτροπία των Ελλήνων, ο τρόπος που ανατρέφουν τα παιδιά τους...»[9]
Kομβικό σημείο στην αφήγηση της Σαρή για τη μητέρα αποτελεί η ασθένειά της που εκδηλώθηκε στη διάρκεια της Κατοχής. Με τη γνώση της εποχής, εκλαμβάνεται ως τρέλα και ακολουθεί ο εγκλεισμός της στο Δαφνί, ενώ μεταγενέστερα θα γίνει γνωστό ότι επρόκειτο για τη νόσο Αλτσχάιμερ. Οι αναφορές στην ασθένεια της μητέρας, αποσπασματικές σε ορισμένα έργα, εκτενέστερες σε άλλα, κυρίως σε εκείνα που η Σαρή ψυχογραφεί τις τόσο αντίθετες προσωπικότητες των γονέων της, αποκαλύπτουν ένα χαίνον τραύμα για την κόρη που μετά τη φυγή της στο Παρίσι δεν ξανάδε τη μητέρα, ενώ κατατρύχεται από τύψεις και πικρία, όταν ο πατέρας τής αποδίδει την ευθύνη της μητρικής «τρέλας»: «Yπήρξες η αιτία της ασθένειας της μητέρας σου. Αν δεν είχε τρομάξει εκείνη τη μέρα δεν θα πάθαινε μανία καταδιώξεως» της γράφει ο πατέρας σε μια επιστολή με ημερομηνία 18-11-44.[10] Η διάγνωση ενός θείου γιατρού δεν την απαλλάσσει από τις τύψεις: «“Η μητέρα σου υποσιτίζεται τέσσερα χρόνια, έχει μεγάλη αναιμία, ζει κλεισμένη στο σπίτι, ένα τίποτε θα μπορούσε να προκαλέσει μια κρίση...” Ό,τι μου είπε ήταν πέρα για πέρα λογικό˙ ωστόσο, δεν κατάφερα να λυτρωθώ, και μάλιστα μετά το γράμμα του πατέρα. Λες κι αυτό το γράμμα ήταν η ετυμηγορία ενόρκων...»[11] Προς το τέλος του έργου Όταν ο ήλιος, η αφηγήτρια ενδοσκοπείται και επιρρίπτει ευθύνες στον πατέρα για την ασθένεια της μητέρας. Στην αφήγηση εναλλάσσονται επώδυνες αναμνήσεις από τη διολίσθηση της μητέρας «σε μια καινούρια ζωή, καταδική της, που κανένας δεν θα μπορούσε να περάσει το κατώφλι της»[12] (1974:230), ο εγκλεισμός της στο Δαφνί, με έναν βουβό διάλογο με τη μητέρα και τον πατέρα για όσα δεν ειπώθηκαν τότε. Τα κεφάλαια «Ένας χρόνος πέρασε» και «Το ημερολόγιο του Σωκράτη» λειτουργούν ως σιωπηρή ψυχαναλυτική εξομολόγηση: εκφράζονται τόσο από την πλευρά της κόρης όσο και του πατέρα, απολογίες που δεν ακούστηκαν όταν έπρεπε, εν είδει ύστερης παραμυθητικής αφήγησης.
Στο τρίτο μέρος του έργου Το προτελευταίο σκαλοπάτι, που λειτουργεί ως ενδοσκόπηση της μυθιστορηματικής Έμμας, η ηρωίδα αποκαλύπτει –ας μη μας διαφεύγει το παράλληλο με το βίωμα της κόρης– πόσο ενοχικά βίωσε τον θάνατο του πατέρα της και σε ποιον βαθμό το καθήκον καθόρισε τις επιλογές της. Παράλληλα, αποκαθίσταται ο μυθιστορηματικός πατέρας, ο οποίος αντιλαμβάνεται τι στέρησε από την Έμμα, αλλά και η Έμμα παραδέχεται ότι είχε δεχτεί «την απουσία του, την πάντα κλειστή πόρτα του, σαν κάτι το αμετάκλητο».[13]
Στο πλαίσιο του αυτοβιογραφικού έργου της Σαρή, η Έμμα ανάγεται σε μητέρα-πρότυπο, μπροστά από την εποχή της, η οποία πολύ νέα βυθίστηκε, υπό το βάρος επώδυνων εμπειριών, στους λαβύρινθους του μυαλού της. Μια εκτενέστερη εργασία θα μπορούσε να εξετάσει εκ παραλλήλου την ενοχή της Έμμας και την ενοχή της Ζωής, της Χριστίνας, της Ζωρζ... ή ακόμα το πρότυπο της μητέρας στο έργο της Σαρή αντιστικτικά με εκείνο στο έργο της επιστήθιας φίλης της, Άλκης Ζέη.
Βασιλική Βασιλούδη: Επίκουρη Καθηγήτρια, Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, Πανεπιστήμιο Κρήτης
[1] Για την έννοια της αυτοβιογραφίας στο έργο της Ζωρζ Σαρή, βλ. Κατσίκη-Γκίβαλου, Ά. (2009). «Ο χορός της ζωής» της Ζωρζ Σαρή. Σαράντα χρόνια προσφοράς στη λογοτεχνία για παιδιά και νέους. Στο: Άντα Κατσίκη-Γκίβαλου (Επιμ.), Όταν... η Ζωρζ Σαρή. 40 χρόνια προσφοράς στη λογοτεχνία για παιδιά και νέους (σσ. 28-35). Αθήνα: Πατάκης· Πάτσιου, Β. (2009). Το πεζογραφικό έργο της Ζωρζ Σαρή και οι αναπαραστάσεις του πραγματικού. Στο: ό.π. (σσ. 36-44). Πολλά από τα έργα της θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν και αυτομυθοπλαστικά (autofiction), καθώς δεν είναι «ούτε αμιγώς πραγματικά ούτε μυθοπλαστικά, αλλά μάλλον ισορροπούν στο μεταίχμιο μεταξύ μυθοπλασίας και μη μυθοπλασίας και είναι ιδιαίτερα αυτοαναφορικά», βλ. Apol, L., Sakuma, A., Reynolds, T. M., Rop S. K. (2003). «When Can We Make Paper Cranes?»: Examining Pre-Service Teachers’ Resistance to Critical Readings of Historical Fiction. Journal of Literacy Research, 34(4), 429-464.Ο όρος αυτομυθοπλασία προτείνει «ένα διαλεκτικό μοντέλο για τη συζήτηση αφηγήσεων στις οποίες αναμειγνύονται η μυθοπλασία και η αυτοβιογραφική γραφή», βλ. Gronemann, C. (2019). Autofiction. Στο: Μ. Wagner-Egelhaaf, Handbook of Autobiography/Autofiction (σσ. 241-246). Volume I: Theory and Concepts. Berlin: De Gruyter.
[2] Boym, S. (2001). The Future of Nostalgia. New York: Basic Books, 41.
[3] Για τους λογοτεχνικούς χαρακτήρες στο έργο της Σαρή, βλ. Κουράκη, Χρ. (2008). Αφήγηση και λογοτεχνικοί χαρακτήρες. Τα μυθοπλαστικά πρόσωπα στο πεζογραφικό έργο της Ζωρζ Σαρή (1969-1995). Αθήνα: Πατάκης.
[4] Πάτσιου, Β. (2006). Η αυτοβιογραφία ως εξιστόρηση. Παραδείγματα από το πεζογραφικό έργο της Ζωρζ Σαρή. Στο: Γ. Παπαντωνάκης (Επιμ.), Πρόσωπα και προσωπεία του αφηγητή στην ελληνική παιδική λογοτεχνία και νεανική λογοτεχνία της τελευταίας τριακονταετίας (σσ. 293-304). Αθήνα: Πατάκης.
[5] Σαρή, Ζ. (2022). Νινέτ. Αθήνα: Πατάκης.
[6] Σαρή, Ζ. (1995). Ε.Π. Αθήνα: Πατάκης, 91.
[7] Σαρή, Ζ. Νινέτ, ό.π., 192.
[8] Σαρή, Ζ. Νινέτ, 352. Για τη μητέρα και τα γυναικεία πρόσωπα στην εργογραφία της Σαρή ως επαναστατικών προτύπων, βλ. Αναγνωστοπούλου, Δ. (2004). Γυναικεία μυθιστορηματικά πρόσωπα στο σύγχρονο νεανικό μυθιστόρημα. Στο: Τ. Τσιλιμένη, Το Σύγχρονο Παιδικό-Νεανικό Μυθιστόρημα (σσ. 155-166). Αθήνα & Θεσσαλονίκη: Σύγχρονοι Ορίζοντες.
[9] Σαρή, Ζ. (1991). Οι Νικητές. Αθήνα: Πατάκης, 115.
[10] Σαρή, Ζ. (1998). Ο χορός της ζωής. Αθήνα: Πατάκης, 211.
[11] Ό.π., 229. Για την επίδραση της πείνας και του φόβου στον ψυχισμό των ανθρώπων στη διάρκεια της Κατοχής, βλ. Σκούρας, Φ., Χατζηδήμος, Α., Καλούτσης, Α., Παπαδημητρίου, Γ. (1947). Η ψυχοπαθολογία της πείνας του φόβου και του άγχους. Νευρώσεις και ψυχονευρώσεις. Αθήνα: χ.ε.
[12] Σαρή, Ζ. (1974). Όταν ο ήλιος. Αθήνα: Πατάκης, 230.
[13] Σαρή, Ζ. (2009). Το Προτελευταίο Σκαλοπάτι. Αθήνα: Πατάκης, 163.
