Δήμητρα Δήμου: «Η καντιανή ηθική στον σύγχρονο κινηματογράφο»
Σύμφωνα με τον Κώστα Ανδρουλιδάκη, καθηγητή στο Τμήμα Φιλοσοφικών και Κοινωνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Κρήτης, «η καντιανή ηθική φιλοσοφία είναι αναμφίβολα, από κοινού με την αριστοτελική ηθική και τον ωφελιμισμό, μια από τις κυριότερες ηθικές θεωρίες».
Στα τέλη του 18ου αιώνα ο Γερμανός φιλόσοφος Ιμάνουελ Καντ (1724-1804) διατύπωσε μια θεωρία για την ηθική, η οποία συνεχίζει μέχρι σήμερα να συναρπάζει τους φιλοσόφους ανά τον κόσμο, ενώ κοινωνικοί επιστήμονες από όλο το φάσμα των ανθρωπιστικών σπουδών τη χρησιμοποιούν ως μεθοδολογικό εργαλείο στις δικές τους θεωρητικές αναζητήσεις και κατασκευές.
Ηθικός νόμος και κινηματογράφος
Η επικοινωνιολόγος Δήμητρα Δήμου, κάτοχος διδακτορικού στη Φιλοσοφία του Κινηματογράφου από το ΕΚΠΑ, στο οποίο μάλιστα εργάζεται, θεωρεί πως η κατανόηση της καντιανής ηθικής προαπαιτεί τον πλήρη διαχωρισμό του καλού από το ορθό. Για τον Καντ, γράφει η Δ. Δήμου στο βιβλίο που παρουσιάζουμε, η ηθική που κυριαρχείται από τη συμμόρφωση με τον Λόγο επιδιώκει το ορθό. Η ηθική όμως η οποία εκφράζεται από την έννοια του καθήκοντος απέναντι στην ανθρωπότητα είναι η πραγματική έννοια του καλού. Ο ηθικός νόμος του Καντ, μας λέει η Δ. Δήμου, είναι απόλυτος, υπερκοινωνικός και υπερταξικός. Μπορεί αυτός ο ηθικός νόμος να βρει πεδίο εφαρμογής στη σύγχρονη τέχνη του κινηματογράφου, μια μορφή τέχνης που ο Γερμανός φιλόσοφος δεν πρόλαβε να γνωρίσει;
Στο παρόν έργο, η Δ. Δήμου επιχειρεί κάτι πρωτότυπο όσο και ριψοκίνδυνο: να ανακαλύψει το εάν και κατά πόσο η καντιανή ηθική έχει εφαρμογή στην κινηματογραφική πράξη κι αυτό το κάνει μέσω αναφορών σε κλασικές ή νεότερες κινηματογραφικές δημιουργίες. Επιλέγει αριστουργήματα της έβδομης τέχνης, ταινίες με έντονο αξιακό φορτίο, στις οποίες οι ήρωες θέτουν ή καλούνται να απαντήσουν σε μεγάλα, ανυπέρβλητα κάποιες φορές από τον άνθρωπο, ηθικά διλήμματα. Οι ήρωες των κινηματογραφικών ταινιών δοκιμάζουν τις αντοχές της ηθικής τους και, από την πλευρά της, η συγγραφέας αναζητεί το πεδίο εφαρμογής και τα αποτελέσματα της καντιανής ηθικής στις φιλμαρισμένες πραγματικότητες των κινηματογραφικών ταινιών.
Ο Καντ υπήρξε προφητικός, καθώς η ηθική φιλοσοφία του δύναται να διευρυνθεί εννοιολογικά για να συμπεριλάβει στις μέρες μας έλλογα όντα που δεν είναι, κατ’ ανάγκη, ανθρώπινα.
Έλλογα όντα και καντιανή ηθική
Η πρώτη κατηγορία ταινιών, στις οποίες η συγγραφέας αναζητάει εφαρμογές της καντιανής ηθικής, είναι οι ταινίες επιστημονικής φαντασίας και ειδικά αυτές στις οποίες εμφανίζονται εξωγήινοι οργανισμοί, εξελιγμένα ανθρωποειδή (cyborgs), ανδροειδή (androids), υπολογιστές και ρομπότ, οργανισμοί δηλαδή που δεν είναι ανθρώπινοι, στους οποίους όμως αποδίδονται ηθικά χαρακτηριστικά. Είναι γνωστό ότι η ηθική φιλοσοφία του Καντ βασίζεται στην ικανότητα του έλλογου όντος –κι όχι απλώς του ανθρώπινου είδους– να αποφασίζει για τον σκοπό της ύπαρξής του. Η συγγραφέας παρουσιάζει μερικές από τις κορυφαίες ταινίες του είδους (π.χ. το Blade Runner, το Star Trek, τον Πλανήτη των πιθήκων, την Οδύσσεια του διαστήματος κ.ά.) και προσεγγίζει φιλοσοφικά θέματα όπως το πώς διαμορφώνεται η ηθική προσωπικότητα των μη ανθρώπινων αλλά έλλογων όντων που εμφανίζονται ή πρωταγωνιστούν στις εν λόγω ταινίες.
Σύμφωνα με τη Δ. Δήμου, ο Καντ υπήρξε προφητικός, καθώς η ηθική φιλοσοφία του δύναται να διευρυνθεί εννοιολογικά για να συμπεριλάβει στις μέρες μας έλλογα όντα που δεν είναι, κατ’ ανάγκη, ανθρώπινα. Σύμφωνα με τη συγγραφέα, «ένα εξελιγμένο έλλογο μη ανθρώπινο ον είναι δυνατό να συγκεντρώνει περισσότερα ανθρώπινα στοιχεία από έναν ανίκανο για λογική κρίση άνθρωπο».
Ηθικά διλήμματα
Η δεύτερη ομάδα ταινιών που μπαίνουν στο φιλοσοφικό μικροσκόπιο της Δ. Δήμου είναι εκείνες στις οποίες οι ήρωες καλούνται να λάβουν σημαντικές αποφάσεις υπό έντονη συναισθηματική πίεση, κάτω από το βάρος του χρόνου ή πολύ πιεστικών καταστάσεων. Πρόκειται στην ουσία για ταινίες όπου τίθενται κορυφαία ηθικά διλήμματα στα οποία πρέπει να απαντήσουν οι πρωταγωνιστές· οι αποφάσεις υπό συνθήκες πίεσης αξιολογούνται με όρους ηθικής συμπεριφοράς και οι πρωταγωνιστές είτε οδηγούνται στην καταστροφή, είτε στην κάθαρση.
Οι ταινίες Η διάσωση του στρατιώτη Ράιαν του Στίβεν Σπίλμπεργκ, Απιστίες και αμαρτίες του Γούντι Άλεν, Ο Άγγλος ασθενής του Άντονι Μινγκέλα, Το φως ανάμεσα στους ωκεανούς του Ντέρεκ Σίανφρανς, Το κουρδιστό πορτοκάλι του Στάνλεϊ Κιούμπρικ, Καζαμπλάνκα του Μάικλ Κέρτιζ κ.ά. είναι ταινίες στις οποίες τα ηθικά διλήμματα που καλούνται να αντιμετωπίσουν οι πρωταγωνιστές είναι η αφορμή για να στοχαστεί η συγγραφέας πάνω στην ηθική φιλοσοφία του μεγάλου Γερμανού διανοητή. Είναι ταινίες, στις οποίες οι ήρωες καλούνται να διαλέξουν μεταξύ αποφάσεων που έχουν τελείως διαφορετικά για τους ίδιους αποτελέσματα, όπως το να καταδώσουν έναν άνθρωπο ή όχι, να δολοφονήσουν έναν άνθρωπο ή όχι, να αποφασίσουν για την αναγκαιότητα μιας θυσίας ή όχι, να αποκαλύψουν ή να αποκρύψουν ένα φοβερό μυστικό κ.ά.
Είναι ταινίες στις οποίες η διάσημη έννοια του Καντ «κατηγορική προσταγή» βρίσκει απόλυτη εφαρμογή: κατά τον ορισμό της κατηγορικής προσταγής δεν επιτρέπεται στο ηθικό υποκείμενο, τον ήρωα των ταινιών που αναλύονται εν προκειμένω, να προβεί σε μια πράξη, εάν δεν είναι σε θέση να επιθυμεί η πράξη αυτή να γίνει καθολικός πανανθρώπινος νόμος. Για παράδειγμα, στην ταινία Το φως ανάμεσα στους ωκεανούς ο ηθικός ήρωας βρίσκεται σε δίλημμα για το αν πρέπει να αποκαλύψει στις Αρχές πως αυτός και η γυναίκα του μεγάλωναν επί χρόνια ένα παιδί που δεν ήταν δικό τους (και να το χάσουν) ή να το παραδώσουν στη γυναίκα που το αναζητάει και είναι αποδεδειγμένα η μητέρα του (και να διαλύσουν τη σχέση τους). Στη διάσημη και βραβευμένη Καζαμπλάνκα ο μέγιστος Χάμφρεϊ Μπόγκαρτ, κυνικός και ηθικά κενός επιχειρηματίας, αναρωτιέται εάν πρέπει να καταδώσει ή να βοηθήσει τον άνθρωπο που είναι ζευγάρι με τη γυναίκα που λατρεύει και διεκδικεί (κερδίζοντάς την ή χάνοντάς τη για πάντα…), ξέροντας πως κάθε απόφασή του θα οδηγήσει σε τελείως διαφορετικά αποτελέσματα – η διάσημη κινηματογραφικά απόφασή του θα είναι μια εκπληκτική εφαρμογή της καντιανής κατηγορικής προσταγής.
Πολύ ενδιαφέρουσα μονογραφία, το βιβλίο της Δήμητρας Δήμου συνδυάζει το φιλοσοφικό δοκίμιο με την κινηματογραφική κριτική και, παρότι προϋποθέτει αναγνώστες σχετικά εξοικειωμένους με τη φιλοσοφία, αντλεί δύναμη από τις εξαιρετικές ταινίες που επιλέγει για να εξηγήσει στον αναγνώστη τη διαφορά ανάμεσα στο καλό, το ωραίο και το ευχάριστο.
Η καντιανή ηθική στον σύγχρονο κινηματογράφο
Ανάδειξη παραδειγμάτων κατηγορικής προσταγής σε σύγχρονες κινηματογραφικές αναπαραστάσεις
Δήμητρα Δήμου
Εκδόσεις Βακχικόν
132 σελ.
ISBN 978-618-5733-35-3
Τιμή €12,72
