Παγκοσμιοποίηση και κριτική σκέψη

Η παγκοσμιοποίηση (αγγλ. globalization, νεολογισμός του 1961, γαλλ. globalisation, 1968) ως όρος της πολιτικής αναφέρεται στο πολυδιάστατο σύνολο κοινωνικών διεργασιών μέσω των οποίων μετασχηματίζονται οι υπάρχουσες δομές, με αποτέλεσμα τη δημιουργία, την εξάπλωση και την ενδυνάμωση διεθνών δικτύων δραστηριότητας, αλληλεπίδρασης και άσκησης της εξουσίας στο παγκόσμιο ή πλανητικό χωριό. Ως οικονομικός όρος παραπέμπει στη διαμόρφωση ενός παγκόσμιου επενδυτικού περιβάλλοντος, μιας ενιαίας παγκόσμιας αγοράς, με κύρια γνωρίσματα το ελεύθερο εμπόριο, την ελεύθερη ροή κεφαλαίων, φθηνότερα εργατικά χέρια και υπερκατανάλωση. Ως όρος της κοινωνιολογίας δηλώνει την οικουμενική διάδοση πολιτισμικών στοιχείων και ιδεών, που οδηγεί στη δημιουργία μιας παγκόσμιας «κουλτούρας». Οι σύγχρονες πολύγλωσσες και πολυπολιτισμικές κοινωνίες, στις οποίες κυριαρχούν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, έχουν δημιουργήσει μια νέα πραγματικότητα, που οδηγεί στην αλλοίωση της ταυτότητας παραδοσιακών κοινωνιών με ό,τι αυτό συνεπάγεται για τη διατήρηση της ιδιοπροσωπίας και την εν γένει επιβίωσή τους.[1]

Ο αρχικός ενθουσιασμός για την παγκοσμιοποιημένη ανθρωπότητα, με κυρίαρχη γλώσσα την αγγλική, αρχίζει να υποχωρεί, όπως δείχνει ο αυξανόμενος αριθμός των αρνητών της. Η απογοήτευση του κόσμου αποτυπώνεται στον αγγλικό νεολογισμό του 2018 deglobalization, «αποπαγκοσμιοποίηση».

Η κριτική σκέψη ορίζεται στο Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας της Ακαδημίας Αθηνών ως «ικανότητα αξιολόγησης των εκάστοτε πληροφοριών, δεδομένων, παρατηρήσεων και επιχειρημάτων για τη διαμόρφωση αντικειμενικής γνώμης και την ανάληψη δράσης». Η λογοτεχνία καλλιεργεί τη δημιουργική σκέψη, η οποία συνδέεται στενά με την κριτική σκέψη, αφού αποτελεί την απαραίτητη προϋπόθεσή της.

Πριν από τριάντα σχεδόν χρόνια, το 1996, είχα επισημάνει από το βήμα του Συνεδρίου της Λευκάδας για την κριτική σκέψη ότι οι συνθήκες που έχουν διαμορφωθεί απαιτούν αυξημένη εγρήγορση σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο, καθώς γίνονται ακόμα εμφανέστερα τα αδιέξοδα της γλωσσικής και εκπαιδευτικής μας πολιτικής. Από το 1985 και μετά, σε όλα τα Αναλυτικά Προγράμματα Σπουδών τονίζεται ότι βασικός στόχος είναι «η καλλιέργεια της κριτικής σκέψης των μαθητών», στην ουσία όμως έχει σημειωθεί ελάχιστη πρόοδος. Η ανάπτυξη και καλλιέργεια της κριτικής και δημιουργικής σκέψης οφείλει να αποτελεί υψίστης προτεραιότητας στόχο της εκπαιδευτικής πολιτικής κάθε σύγχρονου κράτους, το οποίο φιλοδοξεί να εκπαιδεύει ελεύθερους και ανεξάρτητα σκεπτόμενους πολίτες. Με συγκεκριμένα παραδείγματα, ιδίως από τον παραγνωρισμένο επιστημονικό κλάδο της σημασιολογίας, τεκμηριώνεται η θέση ότι η κριτική σκέψη των μαθητών μπορεί να αναπτυχθεί πρωτίστως μέσω της γλωσσικής διδασκαλίας, αφού, κατά την επικρατέστερη εκδοχή, γλώσσα και σκέψη ταυτίζονται.

Κατέληξα τότε στο συμπέρασμα: «Στην εποχή της υψηλής τεχνολογίας και της τηλεματικής, με την παγκοσμιοποίηση της γνώσης και της οικονομίας και τη ραγδαία διάδοση των πολυμέσων, γίνεται ολοένα και πιο σαφής η ανάγκη επαναπροσδιορισμού των σκοπών και των στόχων της εκπαίδευσης. Η ανάπτυξη της κριτικής σκέψης των μαθητών βρίσκεται σήμερα στο επίκεντρο της εκπαιδευτικής διαδικασίας και δεν μπορεί παρά να συνδεθεί άμεσα με το αίτημα για αποτελεσματικότερη γλωσσική διδασκαλία, με ριζικά αναθεωρημένα Αναλυτικά Προγράμματα και ενθάρρυνση συγγραφής πολλαπλών διδακτικών εγχειριδίων που θα φωτίζουν ποικίλες πλευρές του πολυδιάστατου φαινομένου της γλώσσας».

Αναλυτικά Προγράμματα Σπουδών

Το αναπόφευκτο μειονέκτημα όλων των Αναλυτικών Προγραμμάτων είναι ότι δεν κωδικοποιούν κατά κανόνα στόχους, οδηγίες και περιεχόμενα, όπως δείχνει η εξωτερική, τυπική τους εμφάνιση, αλλά εκφράζουν παιδαγωγικές, ιδεολογικές-πολιτικές και κοινωνιολογικές επιλογές. Η υπέρβαση της έννοιας του έθνους-κράτους, ως μια από τις συνέπειες της παγκοσμιοποίησης, θέτει σε νέα βάση προτεραιότητες και στόχους, όπως είναι: η δημιουργική επικοινωνία και η ισότιμη δράση σε τοπικό, κοινοτικό και παγκόσμιο επίπεδο, η ανοχή στη διαφορετικότητα και τον πολυπολιτισμό και ιδίως η κατανόησή τους, χωρίς ισοπέδωση των εθνικών αξιών, η ανάπτυξη και καλλιέργεια της κριτικής σκέψης, η προσαρμογή στις σύγχρονες τεχνολογικές εξελίξεις, η εκμάθηση ξένων γλωσσών, για να αναφέρω μερικές μόνο από τις βασικές θέσεις που υπάρχουν στα σύγχρονα Αναλυτικά Προγράμματα, αλλά σπάνια υλοποιούνται.

Μια λύση, την οποία δεν έχουμε συζητήσει αναλυτικά στη χώρα μας, είναι με ποιον τρόπο θα ενεργοποιήσουμε τον κάθε εκπαιδευτικό, ώστε να αποτελέσει βασικό φορέα ανάπτυξης προγραμμάτων σε μικροεπίπεδο, στο συγκεκριμένο σχολείο όπου υπηρετεί και στη συγκεκριμένη κάθε φορά τάξη. Για να γίνει αυτό, είναι απαραίτητη η επανεξέταση του θεσμικού πλαισίου της επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών, σε συνδυασμό με την παρεξηγημένη αξιολόγηση του εκπαιδευτικού έργου. Είναι ευθύνη της Πολιτείας να βοηθήσει τον εκπαιδευτικό να παίρνει σωστές αποφάσεις με βάση το πραγματικό επίπεδο στο οποίο κινούνται οι μαθητές του, και όχι το εξιδανικευμένο, και επομένως ανύπαρκτο, στο οποίο παραπέμπουν τα παλαιά και εν μέρει τα νέα Αναλυτικά Προγράμματα.

Η υπέρβαση της έννοιας του έθνους-κράτους, ως μια από τις συνέπειες της παγκοσμιοποίησης, θέτει σε νέα βάση προτεραιότητες και στόχους.

Τα σχολικά εγχειρίδια αποτελούσαν παλαιότερα το «Ευαγγέλιο» δασκάλων και μαθητών. Υπάρχουν πράγματι λόγοι που επιβεβαιώνουν την αναγκαιότητά τους, όπως ότι παρέχουν συγκεκριμένη ύλη με προδιαγεγραμμένους στόχους, οι οποίοι καθορίζονται στα Αναλυτικά Προγράμματα, και ότι εξοικονομείται χρόνος για τον καθηγητή, αφού το σχετικό υλικό είναι συγκεντρωμένο και κατά κανόνα αξιόπιστο. Το βασικό μειονέκτημά τους είναι ότι, με την ομοιογένεια που τα διακρίνει, δεν μπορούν να ανταποκριθούν στις ιδιαιτερότητες και τις ανάγκες του κάθε μαθητή, ενώ ο καθηγητής μπαίνει στον πειρασμό να λειτουργεί ως διαμεσολαβητής της γνώσης, αντί να παρεμβαίνει με κριτικό πνεύμα και να διαφοροποιείται στα σημεία όπου κρίνει ο ίδιος αναγκαίο.

Για μια αποτελεσματικότερη διδασκαλία πρέπει να δοθεί έμφαση όχι στο φωνολογικό και μορφολογικό επίπεδο της γλώσσας, όπως γίνεται συχνά ακόμα και σήμερα, αλλά στις σημασιολογικές και τις πραγματολογικές διαστάσεις της, οι οποίες καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό την εξέλιξη της κριτικής σκέψης και την ποιότητα του λόγου των μαθητών.

Προσαρμογή στα νέα δεδομένα

Οι ραγδαίες εξελίξεις που επέφερε η παγκοσμιοποίηση με την υψηλή τεχνολογία και την ταχύτατη διάδοση των νέων επιστημονικών κατακτήσεων αποτυπώνονται σε μια σειρά νεολογισμών που δηλώνουν τη νέα πραγματικότητα. Η εκπαίδευση, κύρια αποστολή της οποίας είναι η μετάδοση γνώσεων, αξιών, δεξιοτήτων και ικανοτήτων σε μικρούς και μεγάλους, πρέπει να ανταποκριθεί στις νέες απαιτήσεις.

Από το Γλωσσάριο[2] του Ευρωπαϊκού Κέντρου Σύγχρονων Γλωσσών του Συμβουλίου της Ευρώπης, με έδρα το Γκρατς (Graz) της Αυστρίας, το οποίο «προωθεί τη γλωσσική υπεροχή στην εκπαίδευση», επιλέγω ορισμένους χαρακτηριστικούς νεολογισμούς, οι οποίοι επιβάλλεται να γίνουν κτήμα όλων των εκπαιδευτικών και κατ’ επέκταση των μαθητών.
– γλωσσική επίγνωση & γλωσσική ενημερότητα (αγγλ. language awareness): συνειδητή γνώση της φύσης και του ρόλου της γλώσσας ως κοινωνικού φαινομένου.
– διαπολιτισμική ικανότητα (intercultural competence): ικανότητα επικοινωνίας και αποτελεσματικής αλληλεπίδρασης με άτομα διαφορετικών λαών και πολιτισμών.
– επικοινωνιακή ενημερότητα (communicative awareness): ευαισθησία στη γλώσσα και τη χρήση της, δηλ. γνώση και κατανόηση των αρχών σύμφωνα με τις οποίες οργανώνονται και χρησιμοποιούνται οι γλωσσικές πράξεις.
– μεταγλωσσική επίγνωση (metalinguistic awareness): ικανότητα συνειδητού αναστοχασμού για τη φύση και τη χρήση της γλώσσας.
– μεταγνώση (αγγλ. metacognition, νεολογισμός του 1972): διαδικασία μέσω της οποίας το άτομο συνειδητοποιεί και ρυθμίζει τον τρόπο με τον οποίο σκέφτεται και μαθαίνει.
– πολύγλωσση εκπαίδευση (multilingual education): αποσκοπεί τόσο στην προώθηση της πολυγλωσσίας όσο και στην ένταξη μαθητών με διαφορετικό γλωσσικό υπόβαθρο στο ενιαίο εκπαιδευτικό σύστημα.[3]
– πολυτροπικότητα (multimodality, νεολογισμός του 1932): μορφή παρουσίασης κειμένου που περιλαμβάνει και συνδυάζει περισσότερους από έναν σημειωτικούς τρόπους. Η επικοινωνία είναι από τη φύση της πολυτροπική.
– ψηφιακή υπηκοότητα, ιθαγένεια, πολιτότητα, πολιτειότητα (digital citizenship): αναφέρεται στην υπεύθυνη χρήση της τεχνολογίας από οποιονδήποτε χρησιμοποιεί το διαδίκτυο και τις εφαρμογές του για να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις του ως πολίτης σε τοπικό, εθνικό και διεθνικό επίπεδο, έχοντας πάντοτε κατά νου δύο σημαντικές παραμέτρους, τη διά βίου μάθηση και την υπεράσπιση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας.

Οι μεγάλες αντιφάσεις, οι μονομέρειες και τα σύνδρομα

Όπως τόνισα πριν από πολλά χρόνια,[4] στην Ευρωπαϊκή Ένωση των 27 σήμερα κρατών-μελών, με 80 περίπου επίσημες και ανεπίσημες γλώσσες, η διαπολιτισμική επικοινωνία βρίσκεται ακόμα σε εμβρυακό στάδιο και τα στερεότυπα εξακολουθούν να θέτουν διαχωριστικές γραμμές, οι οποίες έτσι κι αλλιώς ενισχύονται από τις μεγάλες διαφορές που χωρίζουν τα προνομιούχα και μη προνομιούχα κράτη, όπως, αντίστοιχα, τους πολίτες ενός και του αυτού κράτους. Ο πολύγλωσσος και πολυπολιτισμικός κοινωνικός ιστός έχει χαλαρώσει επικίνδυνα, καθώς διευρύνεται το χάσμα των ανισοτήτων σε όλα τα επίπεδα. Είναι καιρός να γίνει η απαραίτητη στροφή εκατόν ογδόντα μοιρών, ξεκινώντας από την εκπαίδευση, αν θέλουμε να αντιμετωπίσουμε κατάματα και με δραστικά μέτρα τη διαμορφωμένη νέα πραγματικότητα.

Η διαπολιτισμική επικοινωνία απαιτεί πρωτίστως ένα νέο επικοινωνιακό ήθος, το οποίο θα σέβεται το άτομο και θα στηρίζεται στον ανθρωπισμό και την ανθρωπιά.

Όταν στην ουσία επιβάλλεται σταδιακά ο μονόγλωσσος «πολιτισμός», όπως τον εκφράζει η αγγλοαμερικανική γλώσσα, η διαπολιτισμική επικοινωνία είναι επόμενο να οδηγηθεί σε συρρίκνωση. Η εσωτερική αντίφαση που χαρακτηρίζει την ευρωπαϊκή γλωσσική και πολιτιστική πολιτική είναι ότι, από το ένα μέρος, υποστηρίζει και εκθειάζει τις πολύγλωσσες και πολυπολιτισμικές κοινωνίες, και από το άλλο προωθεί στην πράξη στάσεις και τρόπους ζωής που ισοπεδώνουν λαούς και πολιτισμούς.

Τα ωφελιμιστικά πρότυπα με κύριο στόχο την αύξηση του κέρδους απαξιώνουν τον άνθρωπο, καθώς θεωρείται αναλώσιμο είδος, όπως δείχνουν τα φραστικά ονόματα εργατικό δυναμικό και ανθρώπινοι πόροι. Δεν είμαστε αριθμοί, όπως μας βλέπουν οι τεχνοκράτες των Βρυξελλών. Παραμένουμε άνθρωποι, με όνειρα, οράματα, ευαισθησίες, αισθήματα και συναισθήματα. Η διαπολιτισμική επικοινωνία απαιτεί πρωτίστως ένα νέο επικοινωνιακό ήθος, το οποίο θα σέβεται το άτομο και θα στηρίζεται στον ανθρωπισμό και την ανθρωπιά.

Η μονομερής έμφαση που έχει δοθεί στην πληροφορία δημιούργησε στις Η.Π.Α., και σε άλλες χώρες με υψηλή τεχνολογία, το λεγόμενο Σύνδρομο συμπεριφοράς τύπου Α (Type-A Behavior syndrome, νεολογισμός του 1974), το οποίο συνδέεται στενά με τις καρδιοπάθειες και το στρες. Το σύνδρομο αυτό οφείλεται στην αγωνιώδη προσπάθεια των ατόμων να ποσοτικοποιήσουν την απόδοσή τους, να αυξήσουν την παραγωγικότητα της επιχείρησης στην οποία εργάζονται, σε βάρος του ελεύθερου χρόνου τους και της καλλιέργειας των ανθρώπινων και συγγενικών σχέσεων. Είναι ήδη ορατές οι πρώτες αντιδράσεις μπροστά στον κίνδυνο περιθωριοποίησης του ανθρώπου από τον ίδιο τον άνθρωπο και επικράτησης ενός στυγνού εξορθολογισμού.

Η πολυσυζητημένη τεχνητή νοημοσύνη (αγγλ. artificial intelligence, νεολογισμός του 1955), την οποία βλέπει με επιφύλαξη πολύς κόσμος, επιβάλλεται να έχει, όσο γίνεται, ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα, διαφορετικά θα οδηγήσει σε απρόβλεπτες καταστάσεις.

(Ευχαριστώ από καρδιάς τον Σύνδεσμο Φιλολόγων Λευκάδας και την Περιφερειακή Ενότητα Λευκάδας για τη διοργάνωση της εξαιρετικής αυτής Ημερίδας προς τιμήν μου.[5] Ιδιαίτερες ευχαριστίες απευθύνω στην Πρόεδρο κυρία Βιβή Κοψιδά-Βρεττού,[6] τον Σπύρο Βρεττό και τον Κοσμά Κοψάρη, που με τις βαθυστόχαστες εισηγήσεις τους έδειξαν ότι έχουν εντρυφήσει στο ερευνητικό μου έργο, καθώς έφεραν στην επιφάνεια πράγματα που ο ίδιος δεν είχα συνειδητοποιήσει. Η Βιβή και ο Σπύρος με συγκίνησαν βαθύτατα, γιατί έδειξαν ασυνήθιστη γενναιοδωρία σε μένα και το έργο μου. Η τιμή που μου επιφύλαξαν αποκτά βαρύνουσα σημασία για δύο λόγους: Στα 55 χρόνια του επιστημονικού μου βίου είναι η πρώτη φορά που με τιμά Σύνδεσμος, Ένωση ή Εταιρεία Φιλολόγων, οι δικοί μου δηλαδή άνθρωποι, η οικογένεια στην οποία ανήκω. Ο δεύτερος λόγος για τον οποίο νιώθω συγκινημένος και αμήχανος είναι ότι με τιμούν άνθρωποι στους οποίους δεν έχω προσφέρει απολύτως τίποτα, ούτε έγραψα έστω μια βιβλιοκρισία για ένα από τα πολλά και σπουδαία επιστημονικά και λογοτεχνικά τους έργα. Η αναγόρευσή μου σε επίτιμο μέλος του Συνδέσμου Φιλολόγων Λευκάδας αποτελεί απτό δείγμα των αγνών προθέσεων των μελών του Διοικητικού Συμβουλίου, της ανιδιοτέλειας και της έμπρακτης αγάπης τους για την ελληνική γλώσσα, την οποία διδάσκουν και καλλιεργούν σεμνά και αθόρυβα. Ο τίτλος της πιο πρόσφατης εξαίρετης ποιητικής συλλογής της Βιβής Κοψιδά-Βρεττού Η αλαφροΐσκιωτη καρέκλα [Αθήνα 2023: Εκδόσεις Βακχικόν] παραπέμπει ιδιοφυώς τόσο στο καύχημα της Λευκάδας και της Ελλάδας ολόκληρης, στον οικουμενικό ποιητή Άγγελο Σικελιανό, όσο και στον εθνικό μας ποιητή Διονύσιο Σολωμό. Το βασανιστικό ερώτημα της ποιήτριας: Ξέρετε, αλήθεια, πόσο στοιχίζει μια νίκη στην πράξη της γραφής και πόσα θυσιάζονται μέχρι να την κερδίσεις; αποτυπώνει την τελειοθηρία του αληθινού ποιητή, που ισοδυναμεί με την αγωνία θανάτου. Ο Σπύρος Βρεττός έδειξε από τα πρώτα βήματα της επιστημονικής του σταδιοδρομίας την πρωτοτυπία της σκέψης του και την αγάπη του στη γενέτειρα. Η διδακτορική του διατριβή Οι λαϊκοί ποιητές της Λευκάδας (1900-1985) ως κοινωνικό φαινόμενο άφησε εποχή.[7] Στο μυθιστόρημα Αγωνία επιβίωσης δείχνει με προφητικό τρόπο τα αδιέξοδα του σύγχρονου κόσμου.[8] Το 1996 οργάνωσε στη Λευκάδα το πρωτοποριακό συνέδριο «Κριτική σκέψη και εκπαίδευση» έχοντας συνειδητοποιήσει όσο λίγοι την αναγκαιότητα βελτίωσης της ποιότητας της εκπαίδευσης. Δέχτηκα με χαρά την πρόσκλησή του να αναπτύξω το θέμα «Γλωσσική διδασκαλία και κριτική σκέψη».[9])

[Ο Χριστόφορος Χαραλαμπάκης είναι τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών και ομότιμος καθηγητής γλωσσολογίας του ΕΚΠΑ.]

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Με το ζήτημα αυτό έχω ασχοληθεί στη μελέτη «Η ελληνική γλώσσα στην κοινωνία της παγκοσμιοποίησης και της τεχνοκρατίας. Ο ρόλος του σχολείου», στον τόμο: Μιχ. Κασσωτάκης (επιστημονική επιμέλεια), Παιδεία. Προκλήσεις της εποχής μας και μελλοντικές εξελίξεις. Επιστημονική Διημερίδα της Ιονίου Σχολής, 8-9 Δεκεμβρίου 2008, Αθήνα 2010: Εκδόσεις Γρηγόρη, σσ. 138-150. Για την ευρωπαϊκή γλωσσική πολιτική βλ. τις εργασίες μου: «Παράγοντες διαμόρφωσης της γλωσσικής πολιτικής στην Ευρώπη», Γλωσσικός περίπλους. Μελέτες αφιερωμένες στη Δήμητρα Θεοφανοπούλου-Κοντού, Αθήνα 2007: Ινστιτούτο του Βιβλίου – Α. Καρδαμίτσα, σσ. 377-386. «Η γλωσσική πολιτική στην Ευρωπαϊκή Ένωση: Θέσεις και αντιθέσεις», στον τόμο: Ulrich Moennig (Hg.), «... Ως αθύρματα παίδας». Festschrift für Hans Eideneier, Berlin: Edition Romiosini, pp. 481-491.
[2] https://www.ecml.at/Resources/ECMLglossaries/tabid/5484/language/en-GB/Default.aspx
[3] Κατά την πρώτη ευρωπαϊκή σύσκεψη για την πολυγλωσσία, η οποία πραγματοποιήθηκε στο Παρίσι στις 24 & 25 Νοεμβρίου 2005, ιδρύθηκε το Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο για την Πολυγλωσσία, που αποτελεί «μια δομή αμοιβαίας διαχείρισης μεταξύ όλων των εταίρων της πολυγλωσσίας». Βλ. https://www.observatoireplurilinguisme.eu/images/Charte/Charteplurilinguisme_elV2.13.pdf
[4] «Διαπολιτισμική επικοινωνία και γλωσσικά στερεότυπα», Γλωσσολογία, 15, 2003 [2004], 129-173.
[5] Η Ημερίδα πραγματοποιήθηκε το Σάββατο 4 Νοεμβρίου 2023 στην Αίθουσα συνεδριάσεων της Περιφερειακής Ενότητας Λευκάδας. Βλ. https://www.kolivas.de/archives/497829
[6] «Η “εφαρμοσμένη” διαλεκτική επιστήμης και “ποίησης” στο έργο του Χριστόφορου Χαραλαμπάκη», https://diastixo.gr/epikaira/apopseis/21873-efarmosmeni-dialektiki-epistimis-poiisis-haralampaki
[7] Υποβλήθηκε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και εγκρίθηκε το 1987. Βλ. το ομότιτλο καλαίσθητο βιβλίο, Αθήνα 1991: Εκδόσεις Καστανιώτη.
[8] Πρωτοεκδόθηκε το 1994. Βλ. 4η έκδοση, Αθήνα 2015: Εκδόσεις Γρηγόρη, σ. 164: «Έχομε πλέον μετακινηθεί πέρ’ από τη λογική δομή της σκέψης».
[9] Η μελέτη δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Παιδαγωγικός λόγος, 3, 2000, 47-61.

Twitter