«Γιώργος Γραμματικάκης: Ένας πολίτης του Σύμπαντος Κόσμου» της Παρασκευής Κοψιδά-Βρεττού
Αν ρωτήσεις ένα παιδί πού ταξιδεύουν οι άνθρωποι όταν πεθαίνουν, θα σου δείξει τον ουρανό. Και τις χλωμές νύχτες, στρέφοντας όλο έκπληξη τα μάτια τους στον ουρανό, στις φωτιές που σπιθίζουν και τρεμοπαίζουν παιχνιδιάρικα, ωσάν νεύματα ζωής που αλλού κατοικεί, εκεί βλέπουν τους γνωστούς και τους φίλους και τους γείτονες κι όλες τις άπειρες στρατιές των μετοίκων της γης, που γίνονται οι μακρινοί οικοδεσπότες του Σύμπαντος. Και από κει τους νεύουν φιλικά με τα παιχνιδίσματα του μυστηριακού φωτός τους.
Είναι αλήθεια. Τα παιδιά και οι ποιητές ταξιδεύουν σε έναν ουρανό. Μαζί τους –παιδιά ίσως και ποιητές μαζί– οι επιστήμονες των μυστηρίων που κρύβει ο ουρανός, οι αστροφυσικοί και οι κοσμολόγοι, πάντα εκεί φωλεύουν, είτε πατούν ενσώματοι στη γη είτε μετακομίζουν αμετάκλητα, μπορεί και αμετανόητα, στ’ άστρα.
Δεν θα μπορούσε διαφορετικά, σε άλλη, στεγνή και πειθαρχημένη στη στερεότητα των αναζητήσεών της, γλώσσα να μιλήσει κανείς για τη μελαγχολική εκδημία του «ιχνηλάτη» του ουρανού και ξεναγού του άπειρου φωτός Γιώργου Γραμματικάκη. Θα ήταν ασύμβατο γι’ αυτή τη βιβλική μορφή –σαν του ρομαντικού προφήτη-ποιητή–, να γίνει επίκληση στη γειωμένη γλώσσα της επιστήμης του, όταν ο ίδιος την είχε περιορίσει αυστηρά στο αστρικό «διάστημα» του τηλεσκοπίου του, ενώ σμίλευε τα φωνήεντα λόγια των μύθων του στην αναστροφή του με τους ανθρώπους.
Αυτοί οι φωνήεντες λόγοι συνιστούσαν και τη μαγεία του αφηγημένου επιστημονικού «παραμυθιού» του για την πρώτη Μεγάλη Έκρηξη, την αόριστη εντολή που ακούστηκε ως Γενηθήτω Φως… Τα βιβλία του: Κόμη της Βερενίκης (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1991), Κοσμογραφήματα (Πόλις, 1996), Η αυτοβιογραφία του Φωτός (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2005), Συνομιλίες με το φως (Ιανός, 2009), Ένας αστρολάβος του Ουρανού και της Ζωής (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2012), γράφονται ως μια ειδολογική κατηγορία, που φιλοξενεί, σε δημιουργική ταυτολογία, επιστήμη, τέχνη, ποίηση, φιλοσοφία. Βέβαια, δεν είναι παράξενη αυτή η γοητευτική συνύπαρξη, από την αρχαιότητα ακόμα και την Πρώτη φιλοσοφία των Ιώνων μέχρι τον Γιώργο Γραμματικάκη, όταν τίθενται τα μεγάλα ερωτήματα του «Πόθεν ο κόσμος». Από το πρώτο αστρονομικό ποίημα «Φαινόμενα και Διοσημεία», που σύνθεσε τον 3ο προχριστιανικό αιώνα ο Άρατος ο Σολεύς, μέχρι τη μαγική εργογραφία του Γιώργου Γραμματικάκη, ο θαυμασμός μαζί με τη φιλοσοφική απορία συνηχούν κάτω από τον ουράνιο θόλο ως μουσικοφιλοσοφική συγχορδία: που δεν μπορεί παρά να εκπέμπεται από το τηλεσκόπιο του δημιουργικού επιστήμονα στη συνομιλία του με τον ποιητή.
Τα παιδιά και οι ποιητές ταξιδεύουν σε έναν ουρανό. Μαζί τους –παιδιά ίσως και ποιητές μαζί– οι επιστήμονες των μυστηρίων που κρύβει ο ουρανός, οι αστροφυσικοί και οι κοσμολόγοι, πάντα εκεί φωλεύουν.
Όταν, σε συνέντευξη που είχε παραχωρήσει τον Νοέμβριο του 1995 στο περιοδικό Γυναίκα, ρωτήθηκε με τι μοιάζει το Σύμπαν, η απάντησή του είχε την παραφορά και τον αισθησιασμό της ερωτικής έξαρσης: «Είναι όμορφο όπως μια θυελλώδης γυναίκα. Όχι μια γυναίκα με στατική ομορφιά, αλλά μια γυναίκα με εξάρσεις, πάθη και ακατανόητη συμπεριφορά. Έτσι είναι το Σύμπαν, γι’ αυτό προκαλεί τα ίδια περίπου ερωτικά συναισθήματα ή δέος σε όσους ξέρουν να το βλέπουν με διαφορετικό μάτι». Από την ιδέα της αινιγματικής, υπερβατικής σολωμικής γυναικείας φιγούρας, που «συνόδευε αιώνες τώρα τις περιπλανήσεις μου» (Η αυτοβιογραφία του φωτός, σ. 19), μέχρι την ομολογημένη ερωτική του σχέση με το Φως (ό.π., σ. 13), του οποίου τη συμπαντική αυτοκρατορία θα δώσει στη συναρπαστική Αυτοβιογραφία του Φωτός, θα διανύσει μέσα από τις πολλαπλές ιστορίες και τους σταθμούς του ταυτόχρονα την ιδέα του Φωτός ως επιστήμη, ως τέχνη, ως μουσική και ποίηση, ως φιλοσοφία, ως ηθική, ως βίωμα καθολικό της ζωής, άχρονο. Ενώ η διαδρομή της συναρπαστικής αφήγησης θα περικλείει και τον ίδιο, τον δραματικά μοναχικό και ασθμαίνοντα ιχνευτή του, σε μια τροχιά αυτόβουλη της συμπαντικής τελεολογίας, κουκκίδα απειροελάχιστη της απρόβλεπτης και αβέβαιης από την ανθρώπινη νόηση υπερβούλησης. Ο επιστήμονας περιβάλλεται ολόκληρος από ποίηση. «Από ένα σημείο και πέρα, η σχέση μου με το φως ακολουθούσε δύο παράλληλους δρόμους. Ο πρώτος, ο δρόμος της επιστήμης, αυστηρός και ωστόσο γοητευτικός, οδηγούσε σε συνεχή εμβάθυνση αλλά και παρουσίαζε μεγάλες δυσκολίες. Ο δεύτερος δρόμος περνούσε από την τέχνη, την ποίηση ή τη φιλοσοφία, και προσπαθούσε να ανιχνεύσει κρυφά νοήματα και σημασίες. Δεν άργησα, βέβαια, να καταλάβω ότι οι δύο δρόμοι, ενώ ήσαν παράλληλοι, ετέμνοντο και είχαν κοινά σημεία…» (ό.π., σ. 15).
Τι είναι ωστόσο η Φυσική και τι η τέχνη για τον εξερευνητή του θαύματος του Ουρανού; Ο πρωτοπόρος αστροφυσικός Walter Lewin, καθηγητής στο ΜΙΤ, παρουσιάζει την πρώτη ως έναν τρόπο θέασης του κόσμου μας, η οποία αποκαλύπτει περιοχές του που θα παρέμεναν κρυμμένες – από τα πλέον μικροσκοπικά υποατομικά σωματίδια έως τις αχανείς εκτάσεις του Σύμπαντος. Ο ίδιος αναγνωρίζει μια συναρπαστική σχέση μεταξύ της Φυσικής και της τέχνης, θεωρώντας την πρωτοποριακή τέχνη ως έναν καινούργιο τρόπο θέασης του κόσμου. Αυτή τη συνήχηση Φυσικής και τέχνης καταθέτει στο εμπνευσμένο βιβλίο του For the love of Physics (Για την αγάπη της Φυσικής, Κάτοπτρο, 2014).
Παρόμοια, ο Γιώργος Γραμματικάκης αντιμετωπίζει τους παράλληλους αλλά συγκλίνοντες σε κάποιο σημείο δρόμους Φυσικής και τέχνης. Στην Αυτοβιογραφία του Φωτός, παίζει το υποκείμενο-αφηγητής (το Φως) με το άλλο –κρυμμένο– υποκείμενο της αφήγησης, τον συγγραφέα, σε επίκοινους ρόλους και πρωταρχικές εμπειρίες πολιτισμού και βίωσης της τέχνης: «…Θυμούμαι πάντα με συγκίνηση τις ημέρες που οι άνθρωποι έμαθαν τη χρήση της φωτιάς, κι ακόμη να καλλιεργούν τη γη και να εκφράζονται με τη γραφή. Πόσες ώρες εγώ –που η ηλικία μου μετρά το αιώνιο– αφέθηκα στον θαυμασμό της τέχνης και της ποίησης και άκουγα τις μουσικές που απηχούσαν τους ανθρώπινους καημούς. Συχνά πάλι, ένιωσα ικανοποίηση όταν το μυαλό του ανθρώπου αποκάλυπτε τα μυστικά του κόσμου, και έφθασε να ανιχνεύσει πρόσφατα και τη δική μου ύπαρξη» (ό.π., σ. 454).
Με αυτό το βλέμμα του καλλιτέχνη έβλεπε τον έναστρο ουρανό ο Γιώργος Γραμματικάκης, πέρα από τις ακριβείς βυθομετρήσεις που η αυστηρή επιστημονική παρατήρηση του επέβαλλε. Εκεί ήταν ο επιστήμονας αστροφυσικός που έστηνε το τηλεσκόπιό του και προσπαθούσε να αιχμαλωτίσει σε μαθηματικοποιημένη γνώση τις άπειρες αποστάσεις και τα μεγέθη των κόσμων του ουρανού. Αλλά αυτή η αίσθηση του απείρου, που μόλις ένα απειροελάχιστο μπορεί να προσεγγίσει και να κατανοήσει –κι αυτό όχι με βεβαιότητες– ο επιστημονικός νους, μεταγγίζεται και λειτουργεί ως καλλιτεχνικό-συναισθηματικό βίωμα, ως πρωταρχική επαφή με το μεγαλειώδες και το ανέφικτο της συμπαντικής εννόησης. Ακριβώς αυτή την αίσθηση καταθέτει και υλοποιεί στη γοητευτική γραφή του ο Γιώργος Γραμματικάκης, συγκεράζοντας αρμονικά τον πραγματισμό της επιστημονικής γνώσης με τον λυρισμό του μύθου κι αυτόν με την ποιητική εκφραστική του στοχασμού πάνω στα ανθρώπινα.
Πρόκειται για μια «καθολική» προσωπικότητα. Το πεδίο δράσης του αρχίζει από τον ακαδημαϊκό χώρο, την έρευνα και τη διδασκαλία στο πανεπιστήμιο, αλλά και τη διοίκηση-ηγεσία κι από κει στην ενεργό πολιτική, στην Ελλάδα και στο Ευρωκοινοβούλιο. Οι ρίζες του Γιώργου Γραμματικάκη (1939-2023) από το Ηράκλειο Κρήτης, όπου και θα επιστρέψει το 1982 ως καθηγητής στο Τμήμα Φυσικής του Πανεπιστημίου Κρήτης και πρύτανης του ίδιου Πανεπιστημίου για δύο συνεχόμενες θητείες (1990-1996), ενώ για μια τετραετία θα διατελέσει Πρόεδρος του Ιονίου Πανεπιστημίου. Θα προηγηθεί μια μακρά περίοδος σπουδών και ακαδημαϊκής δραστηριότητας στην Ελλάδα, στην Ευρώπη, στην Αμερική: Πανεπιστήμιο Αθηνών, Imperial College του Λονδίνου, «Δημόκριτος», Ευρωπαϊκό Κέντρο Πυρηνικών Ερευνών (CERN) στη Γενεύη, Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ (επισκέπτης καθηγητής), όπου και θα ασχοληθεί ειδικότερα με την Ιστορία της Επιστήμης.
Αποτελεί και δικό μας χρέος να επικρατήσουν όσο γίνεται η αλληλεγγύη και ο σεβασμός στον άλλο, η δικαιοσύνη και οι αξίες του πολιτισμού, η έγνοια για το περιβάλλον.
Από τις πιο σημαντικές του εμπειρίες στον τομέα της Αστροφυσικής ήταν η συμμετοχή του εξαρχής στο περίφημο πρόγραμμα NESTOR, ανοιχτά της Πύλου. Επρόκειτο για ένα ιδιαίτερα φιλόδοξο, πρωτοποριακό και ευφάνταστο επιστημονικό πρόγραμμα, που ξεκίνησε το 1998, με τη συμμετοχή επιστημόνων από την Αμερική, την Ιαπωνία και άλλες ισχυρές χώρες, και το οποίο προοριζόταν να ανοίξει τον δρόμο για μια νέας μορφής αστρονομία, προσφέροντας τη δυνατότητα «να δούμε πιο βαθιά και πιο μακριά μέσα στο σύμπαν», κατά τη δήλωση τότε του διευθυντή του προγράμματος, καθηγητή Φυσικής ΕΚΠΑ, Λεωνίδα Ρεσβάνη. Ήδη από το 1989 ο καθηγητής είχε αρχίσει στενή συνεργασία με τα Ινστιτούτα Πυρηνικής Φυσικής και Ωκεανογραφίας της Σοβιετικής Ακαδημίας Επιστημών· και μέχρι το 1998, με την ίδρυση στην Πύλο του Ινστιτούτου Τεχνολογιών και Ερευνών Βαθείας Θαλάσσης και Αστροσωματιδιακής Φυσικής Νετρίνων, η ομάδα προσπαθούσε με μια ευρεία διεθνή επιστημονική κινητοποίηση να πραγματοποιήσει το τολμηρό από κάθε άποψη εγχείρημα. Ο τιτάνιος αγώνας στήριξης του επικών διαστάσεων τηλεσκοπίου νετρίνων και της τεχνολογικής υποδομής για την υλοποίηση της φαντασιακής διείσδυσης στο «βαθύ κράτος του Σύμπαντος» ακόμα μέχρι σήμερα αναζητά τη διεθνή συνδρομή για τη συνέχεια (βλ. Καθημερινή, «Η κατάδυση στην αρχή του Σύμπαντος…»).
Η «συστέγαση» Σύμπαντος και κοινωνίας στη σκέψη του μεγάλου αστροφυσικού είναι επίσης ένα από τα χαρακτηριστικά που προσδιορίζουν την πορεία και τις επιλογές του, καθώς υπαγορεύουν τη φύση και τις ποιότητες της επιστημονικής και της κοινωνικής του δραστηριότητας. Οι έννοιες της δικαιοσύνης και των αξιών του «πολιτισμού» συναντώνται τόσο στον χώρο της ακαδημαϊκής-ερευνητικής του θητείας, όσο και στην κοινωνική και πολιτική του εμπλοκή: μέλος του Δ.Σ. της ΕΡΤ, συμμετοχή σε επιτροπές εμπειρογνωμόνων για τις προοπτικές της παιδείας και της έρευνας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, αρθρογραφία σε έντυπα μεγάλης κυκλοφορίας, συνεργάτης του διαδικτυακού Protagon, πρόεδρος του Μουσείου Νίκος Καζαντζάκης στην Κρήτη, αντιπρόεδρος στο Δ.Σ. της Λυρικής Σκηνής, ευρωβουλευτής με το «Ποτάμι» (2014-2019), μέλος στην Ομάδα της «Προοδευτικής Συμμαχίας Σοσιαλιστών και Δημοκρατών». Τους ώριμους στοχασμούς του πάνω στην αναλογική σχέση Σύμπαντος και ανθρώπινης κοινωνίας θα μεταφέρει με τη συσσωρευμένη πείρα του επιστήμονα και του σκεπτόμενου ανθρώπου σε ανάρτηση στο προσωπικό του ιστολόγιο:
Τις τελευταίες δεκαετίες, οι παρατηρήσεις των επιστημόνων έφεραν στο φως μια απίστευτη, όσο και συγκλονιστική αλήθεια: το Σύμπαν που βλέπουμε, είναι μικρό μόνον μέρος του πραγματικού. Μια αόρατη, σκοτεινή ύλη κυριαρχεί στην απέραντή του έκταση. Έτσι ο υπέρλαμπρος κόσμος των άστρων, που ύμνησαν οι πολιτισμοί και οι ψυχές μας, μοιάζει να υποτάσσεται σε μια ύπουλη, σκοτεινή πραγματικότητα. Είναι ως το ίδιο το Σύμπαν να θέλει να συμβαδίσει με τη σκοτεινή μας εποχή, που λυγίζει και ταπεινώνει τις βεβαιότητες και τα όνειρά μας.
Υπάρχει όμως μια μεγάλη διαφορά. Τη δομή και τα χαρακτηριστικά του Σύμπαντος δεν μπορούμε να επηρεάσουμε. Η μόνη μας ελπίδα παραμένει η καλύτερή τους κατανόηση. Η ίδια όμως η ανθρώπινη ζωή είναι ανάγκη να αποκτήσει το βαθύτερό της νόημα. Αποτελεί λοιπόν και δικό μας χρέος να επικρατήσουν όσο γίνεται η αλληλεγγύη και ο σεβασμός στον άλλο, η δικαιοσύνη και οι αξίες του πολιτισμού, η έγνοια για το περιβάλλον. Ίσως τότε πολλά από τα μυστήρια του Σύμπαντος να παραμένουν άλυτα, την πορεία όμως της ανθρωπότητας θα συνοδεύουν πιο ευδιάκριτες και φωτεινές προοπτικές.
Στο βιβλίο του Ένας αστρολάβος του Ουρανού και της Ζωής (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2012) ο Γιώργος Γραμματικάκης θα συνδέσει και θα συνθέσει τον κόσμο του Ουρανού και τον κόσμο της γήινης Ζωής σε έναν θαυμαστό ταυτοχρονισμό: όπου οι ακατάλυτοι νόμοι του Σύμπαντος φαίνεται να κατευθύνουν και τους νόμους της ιστορίας, της ανθρώπινης μοίρας. Με τον Αστρολάβο του στον ρόλο του «ξεναγού» Ουρανού και Ζωής, υποδεικνύει ένα ολιστικό στη θεώρησή του Σύμπαν και όχι χωρισμένο σε επιμέρους επίπεδα –αστρονομικό, θεολογικό, ποιητικό–, καθώς οραματίζεται ποιητικά έναν Novus Homo Universalis, που δεν θα συλλαμβάνει μόνον τους ήχους του κόσμου, αλλά και τη μουσική του (σ. 67).
«Ας μην το κρύβουμε. Διψάμε για ουρανό».
Οι μετατοπίσεις του από την τηλεσκοπική γιγαντοοθόνη στο καθημερινό γήινο μικροσύμπαν τού προσπορίζουν, μαζί με το νηφάλιο ερευνητικό πάθος, και την άσφαλτη σοφία της συμφιλίωσης με το ανθρώπινο. Χωρίς να παλινδρομεί σε άκαρπο νοσταλγικό ρομαντισμό, και με το βλέμμα στραμμένο σε ένα ανθρωπινότερο μέλλον, θα υπογράφει φανατικά την ομορφιά των βιβλίων έναντι της ψηφιακής ανάγνωσης, την κοινωνικότητα του βιβλιοπωλείου και το άρωμα του κρυφού κόσμου του έναντι του κυβερνοχώρου, την εξισορρόπηση της ψηφιακής τεχνολογίας –και όποια άλλη μελλοντική «επανάσταση»– με την προοπτική ενός ανανεωμένου ανθρωπισμού (ό.π., σ. 340). Θα θέσει ωστόσο το θεμελιώδες –προπάντων για τον επερχόμενο κόσμο της Επανάστασης της Ρομποτικής– ερώτημα, εάν η ανθρώπινη φύση θα διατηρήσει τα εγγενή της χαρακτηριστικά ή θα υποκύψει στις δυνατότητες της Γενετικής και των α-φύσικων παρεμβάσεων στη γονιδιακή της ιδιοσυστασία. Ο ίδιος συντάσσεται με το μέρος του Ανθρώπου, του οποίου η βαθύτερη φύση θα παραμένει νοσταλγός του ονείρου και μιας άλλης ζωής, με αξίες και πρότυπα. Και διατηρεί την αισιοδοξία της ανθεκτικότητας της ανθρώπινης φύσης σε κάθε μεταβολή, με την πίστη ότι το σύνολο των διεργασιών της ψυχής και της συνείδησης του ανθρώπου –αγεωγράφητο μέχρι σήμερα σύμπαν στην πολυπλοκότητα και τη συνθετότητά του– θα αποτελεί την «κρυφή παράμετρο που διαμορφώνει τις εξελίξεις» (σ. 343).
Η πορεία της ζωής και της σκέψης του Γιώργου Γραμματικάκη υπήρξε η ανήσυχη εμπειρία –συγκλονιστική σε κάποιες στιγμές της– του ποιητή και καλλιτέχνη της επιστήμης, που είναι προδιαγεγραμμένη η δημιουργική τροχιά του μεταξύ Ουρανού και Γης. Και οι δύο αυτές «κατοικήσεις» τού προσφέρουν –παρά τα πανίσχυρα εργαλεία του να αποσπά κάποια από τα δεινά μυστικά τους μέχρι να διαψευστεί αυτός και η επιστήμη του– το δέος ενός μυστηρίου που δεν θα τελειώσει ποτέ ούτε για τον επιστήμονα, ούτε για τον ποιητή. Γι’ αυτό θα κρατήσει το δέος της ζωής –αρχέγονη κληρονομιά– αντίδοτο στην ύβριν, μαζί με το ανθρώπινο αίσθημα της προσδοκίας. «Το ίδιο που οδήγησε λαούς ολόκληρους να υπομένουν τον κατακτητή τους, παρόμοιο με εκείνο που συντροφεύει έναν εξόριστο για τις ιδέες του, το αίσθημα ελπίδας που χαράζει ένα αδιόρατο χαμόγελο –για τη συνέχεια ίσως της ζωής– στα χείλη του ετοιμοθάνατου» (Αστρολάβος, σ. 117). Όμως από την προσδοκία εκπηγάζει ο έρωτας της ζωής. Αυτό το ευφορικό όραμα το οποίο εκφύεται από την ψυχή του μεγάλου αστροφυσικού και που κατευθύνει τον βαθύσκιωτο στοχασμό του από την πιθανότητα οδυνηρής ανάδυσης ενός μεταλλαγμένου μετανθρώπου, στη σθεναρή αντίσταση του γήινου ανθρώπου, ερωτευμένου με τη ζωή – που σημαίνει ερωτευμένου με την τέχνη, ερωτευμένου με τον άλλον άνθρωπο, ταξίδι προς έναν κόσμο ιδεατό που ανυψώνει… Κι εμείς; Τρέχουμε τώρα ξοπίσω από τον άγγελο, που μοιράζει ουρανό! «Ας μην το κρύβουμε. Διψάμε για ουρανό».
