Γρηγόριος Ξενόπουλος: «Πλούσιοι και φτωχοί», «Τίμιοι και άτιμοι», «Τυχεροί και άτυχοι»
Τρεις τόμοι, μια τριλογία με τρία πολύτιμα έργα, όπου ο μέγας κοινωνικός ανατόμος, ο Ζακυνθινός (γεννημένος στην Κωνσταντινούπολη) Γρηγόριος Ξενόπουλος ζυγίζει τις κοινωνικές κατηγορίες που πάνω τους βαραίνουν τρεις δυνάμεις –Οικονομία, Ήθος, Τύχη–, καθεμία με τη δική της ιδιαιτερότητα και συμβολή στη διαμόρφωση της κοινωνικής συμπεριφοράς.
Για τους Πλούσιους και φτωχούς τον Πρόλογο γράφει ο Νίκος Βατόπουλος, ο οποίος μας δίνει, εν εκτάσει, την Αθήνα της εποχής του Ξενόπουλου, τέλος του 19ου αιώνα και αρχές του 20ού, το πλαίσιο του ελληνικού Καρτιέ Λατέν, εκεί που ζούσε ο Παλαμάς, στην οδό Ασκληπιού 3, και εκεί κοντά ο Ξενόπουλος διέπλαθε τα Ελληνόπουλα με τη Διάπλαση των Παίδων.
Γράφει ο Ξενόπουλος στο μικρό εισαγωγικό σημείωμά του: «Κάθε άνθρωπος γεννιέται στον κόσμο προορισμένος από τη φύση του, που είναι η Μοίρα του, ή να μείνει φτωχός ή να γίνει πλούσιος…».
Οι Πλούσιοι και φτωχοί, λοιπόν, έχουν τον ρόλο τους στην ανατομία της ελληνικής κοινωνίας του 1910, της ελληνικής Μπελ Επόκ. Ο Ξενόπουλος μελετά τους μεγάλους στοχαστές, συναναστρέφεται κόσμο, παρατηρεί συμπεριφορές και γράφει σαν να κάνει ακτινογραφία της ελληνικής κοινωνίας. Δίνει στη Μοίρα μεγάλη δύναμη· αυτή προικίζει τους ανθρώπους και τους τοποθετεί σ’ ετούτη ή στην άλλη κατηγορία, ή αλλιώς στην άλλη «ράτσα», τους ευνοεί ή τους αδικεί με την οικονομική διαφορά, η οποία αποβαίνει και προσδιοριστικός παράγων της ηθικής και πνευματικής διαφοράς. Ο Ξενόπουλος ελπίζει ότι η κοινωνία του μέλλοντος θα μετριάσει αυτή τη διαφορά.
Εκείνο που κινεί το ενδιαφέρον σήμερα, ύστερα από τόσα χρόνια, είναι η δημιουργία της αληθινής ατμόσφαιρας που προβάλλει με την αναφορά σε δρόμους και καφενεία της Αθήνας: «Ξεκίνησαν από τα Προπύλαια, […] μπήκαν στην Οδό Ιπποκράτους. Εκεί, αντικρύ σχεδόν στο φοιτητικό καφενείο Ο Κοραής, στο ισόγειο ενός μεγάλου σπιτιού…». Ο Ξενόπουλος, περιποιώντας τιμή στους λογοτεχνικούς του προγόνους, βάζει εδώ κι εκεί, εκτός από το όνομα του Κοραή (το καφενείο υπάρχει και σήμερα) και ονόματα που παραπέμπουν στους λογοτεχνικούς ήρωες. Πιστεύω πως δεν αναφέρει τυχαία τη «Ρουκάλαινα» και ότι κλείνοντας το μάτι μάς στέλνει στον Βασιλικό του Αντωνίου Μάτεσι και τον ήρωά του, τον Δάρειο Ρονκάλα. Στο παρόν έργο, ο Πώπος Δαγάτορας επηρεάζεται από τα σοσιαλιστικά μηνύματα, την εντιμότητα και την ωραία εμφάνιση, κατά το οία η μορφή τοιάδε και η ψυχή. Αφανής ο ήρωας, αλλά ο συγγραφέας προτείνει να ρίξουμε λίγα λουλούδια στον τάφο του, γιατί ήταν από τους πρώτους σοσιαλιστές και «πρώτο θύμα της Ιδέας»…
Για τους Τίμιους και άτιμους τον Πρόλογο γράφει ο Αλέξης Ζήρας, ο οποίος μελετά τη «συντριβή της αθωότητας» και τις «δυσκολίες της έντιμης ζωής στην αθηναϊκή κοινωνία του 19ου αιώνα». Σχολιάζει την επίδραση, όπου «τα ορμέμφυτα και οι παρορμήσεις είναι αυτά που επιδρούν και δημιουργούν στα άτομα βίαιες και κατακτητικές επιθυμίες», επίδραση από τον Ζολά. Οι ήρωες ζουν σε ένα περιβάλλον όπου δεν είναι κανείς ούτε απόλυτα καλός ούτε απόλυτα κακός και, όπως διαβάζουμε, ένα τίμιο όνομα ή ένα όνομα τιμίων ανθρώπων δεν έχει καμιά αξία και πέραση.
Όλα έχουν μια θαυμαστή επικαιρότητα, αδιαφορώντας για τη χρονολογία της γέννησής τους.
Θα παραπέμψω στα λόγια του συγγραφέα, από το μικρό εισαγωγικό του σημείωμα: «Υπάρχουν Τίμιοι και Άτιμοι κατά συνθήκη, υπάρχουν Τίμιοι και Άτιμοι αληθινά. Ένας τίμιος κατά συνθήκη μπορεί να είναι αληθινά ένας άτιμος, κι ένας άτιμος κατά συνθήκη μπορεί να είναι ο τιμιότερος άνθρωπος του κόσμου…». Και ο τίμιος άνθρωπος θα βρεθεί συχνά σε δίλημμα, όπως δείχνει το ακόλουθο απόσπασμα: «Από τα πρώτα λόγια του προϊσταμένου μου, μου γεννήθηκε μια σκέψη. Θέλουν να με αναγκάσουν να παραιτηθώ. Αλλά τώρα συλλογιζόμουν: Πρέπει να παραιτηθώ!... Μαζί με την αγανάκτηση για την αδικία, αισθανόμουν μια περηφάνια, που με κατηγορούσαν […] το σχέδιο του Δαλέρη ήταν πια ολοφάνερο: Θα εξασκούσε την πολιτική του επιρροή –κι ήταν μεγάλη στο κόμμα που είχε μεταπηδήσει– για να με πετάξει από το Ναυτικό. Να χάσω τη θέση μου, τον βαθμό μου, τον μισθό μου. Και να πεινάσω μαζί με την κόρη μου».
Η εξέλιξη θα δείξει αυτό που είπε ο συγγραφέας, μεταξύ άλλων, από την αρχή: «ένας άτιμος κατά συνθήκη μπορεί να είναι ο τιμιότερος άνθρωπος του κόσμου». Ο χρόνος θα το αποδείξει. Με λίγα λόγια, τα πάντα εξαρτώνται από τις περιστάσεις και την προσαρμογή στην ανίκητη ανάγκη – στερρά γαρ ανάγκη, η τελευταία φράση του Χορού στην Εκάβη του Ευριπίδη.
Με αφορμή τους Τυχερούς και άτυχους, ο Βαγγέλης Χατζηβασιλείου αρχίζει από τη θέση ότι ο Γρηγόριος Ξενόπουλος είναι ο εισηγητής του αστικού μυθιστορήματος, αντλεί τα θέματά του από την Αθήνα, το αστικό κέντρο της Ελλάδας, αναδεικνύοντας τους τυχερούς ήρωες που ζουν μέσα στην ευμάρεια και τους άτυχους μέσα στην οικονομική δυσπραγία.
Στο μικρό εισαγωγικό του σημείωμα, ο Ξενόπουλος ρωτάει: «Υπάρχουν άτυχοι και τυχεροί γεννημένοι; Αυτό το πρόβλημα προσπαθεί να λύσει σ’ όλη του τη ζωή ο άτυχος Ρίτσος Καλογεράς…».
Με τον «δυαδικό» αυτό τίτλο, όπως και στα άλλα μυθιστορήματα της παρούσης τριλογίας, ο Ξενόπουλος ορίζει τις διαφορές, οι οποίες είναι κοινωνικές, ταξικές, οικονομικές, ηθικές, τέλος μεταφυσικές, αφού η Μοίρα επιλέγει ποιους θα κατατάξει στους τυχερούς και ποιους στους άτυχους. Το ερώτημα απαιτεί απάντηση: Υπάρχουν τυχεροί ή άτυχοι εκ γενετής; Οι δυο ήρωες του έργου και οι δύο γυναίκες πλάι τους, ο τυχερός Στέλιος και ο άτυχος Ρίτσος, θα αποτελέσουν τους επίλεκτους της Μοίρας, η οποία πάνω τους θα παίξει το παιχνίδι της Τύχης και της Ατυχίας. Θα κατακρημνίσει όλες τις συμφορές στο κεφάλι του ενός και θα αγγίξει τον άλλο στον ώμο για να τον χρίσει ιππότη της Τύχης. Τα συμβάντα της ζωής θα επαληθεύσουν τον ρόλο της Μοίρας ως μεταφυσικής παρέμβασης στα δρώμενα, που θα ανατρέψουν το ένα και θα επιβάλουν το αντίθετό του, αποδεικνύοντας άλλη μια φορά το απρόβλεπτο και την αλήθεια του αρχαίου ρητού Μηδένα προ του τέλους μακάριζε, το οποίο σίγουρα είχε κατά νου ο Ξενόπουλος όταν έχτιζε τους ρόλους…
Ο Ξενόπουλος ανανεώνει, με την καλά φροντισμένη τριλογία του, που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Ψυχογιός, το ραντεβού του με τον μελλοντικό αναγνώστη του, που είναι ο σημερινός, ο οποίος μελετά την κοινωνική ιστορία της Ελλάδας, εκείνης που δεν γράφεται στα πεδία των μαχών, αλλά της ανάγκης. Όλα έχουν μια θαυμαστή επικαιρότητα, αδιαφορώντας για τη χρονολογία της γέννησής τους.
Πλούσιοι και φτωχοί
Γρηγόριος Ξενόπουλος
Χρονολόγιο – Εργογραφία: Διονύσης Μουσμούτης
Ψυχογιός
σ. 440
ISBN: 978-618-01-4931-9
Τιμή: 16,60€
Τίμιοι και άτιμοι
Γρηγόριος Ξενόπουλος
Χρονολόγιο – Εργογραφία: Διονύσης Μουσμούτης
Ψυχογιός
σ. 400
ISBN: 978-618-01-4935-7
Τιμή: 16,60€
Τυχεροί και άτυχοι
Γρηγόριος Ξενόπουλος
Χρονολόγιο – Εργογραφία: Διονύσης Μουσμούτης
Ψυχογιός
σ. 336
ISBN: 978-618-01-4933-3
Τιμή: 14,40€
