Martin Gross: «Η τελευταία χρονιά»
Ήταν τέτοιο το πάθος των πρακτόρων της διαβόητης Στάζι στην Ανατολική Γερμανία με το «επάγγελμά» τους, που ένας από αυτούς, καρκινοπαθής στο τελικό στάδιο με λίγους μήνες ζωής να του απομένουν και νοσηλευόμενος σε ένα από τα αποδιοργανωμένα νοσοκομεία της υπό διάλυση χώρας, τηλεφωνούσε στην υπηρεσία του και κάρφωνε ασθενείς που ζητούσαν από τις νοσοκόμες να συντονίζουν τις τηλεοράσεις των θαλάμων στα δυτικά κανάλια.
Πικρά, τραγικά και τραγελαφικά γεγονότα διαδραματίζονται μπροστά στα μάτια του Γερμανού δημοσιογράφου Μάρτιν Γκρος, ο οποίος μετακόμισε τον Γενάρη του 1990 από το δυτικό τμήμα της χώρας στη Δρέσδη για να ζήσει και να καταγράψει τη διαδικασία της γερμανικής επανένωσης. Έζησε την «τελευταία χρονιά» και την «κατάργηση» μιας χώρας, όπως αναφέρει στον τίτλο και τον υπότιτλο του βιβλίου του, ένα εξαιρετικό χρονογράφημα για το τέλος της Λαοκρατικής Δημοκρατίας της Γερμανίας, το οποίο στηρίχτηκε στο σχεδόν καθημερινό ημερολόγιο που κρατούσε.
Το ημερολόγιο εκδόθηκε σε βιβλίο το 1992, αλλά πέρασε απαρατήρητο – οι προτεραιότητες ήταν πλέον άλλες στην ενιαία Γερμανία. Πολλά χρόνια αργότερα, το βιβλίο «ανακαλύφθηκε» από τους Γερμανούς ιστορικούς κι επανεκδόθηκε το 2020 με τη συμπλήρωση 30 χρόνων από τη γερμανική επανένωση (1990).
Σιωπηρή παρατήρηση
Για τη διαδικασία ενοποίησης των δύο γερμανικών κρατών έχουν γραφτεί πολλά βιβλία, αρκετά με μορφή ημερολογίου· το βιβλίο του Γκρος θεωρείται ένα από τα καλύτερα. Το ημερολόγιο που έχει κρατήσει ο Γερμανός συγγραφέας καλύπτει όλο το 1990, δεν σταματάει δηλαδή στον Οκτώβριο, όταν ολοκληρώθηκε η ενοποίηση. Αποτελεί δε μοναδικό τεκμήριο που καταγράφει τη διάλυση μιας χώρας και τη δημιουργία μιας νέας, την ήττα μιας αντίληψης για την οργάνωση και λειτουργία της κοινωνίας και την αντικατάστασή της από μια άλλη.
Ο Γκρος εντυπωσιάζεται με τη στωικότητα και την καρτερία των ανθρώπων, που περιμένουν σε ουρές για να ανταλλάξουν τα (άχρηστα σε λίγο) μάρκα τους με τα δυτικά. Αυτό που ζει είναι «η σιωπηρή παρατήρηση μιας σιωπηρής εξέλιξης». Οι Ανατολικογερμανοί που συναντάει στα σουπερμάρκετ, τα νοσοκομεία, τα εστιατόρια, τις δημόσιες υπηρεσίες κ.λπ. νιώθουν σαν να έχει μεγαλώσει το σπίτι τους κατά μερικά δωμάτια μέσα σε μια νύχτα, δωμάτια που δεν έχουν ακόμα προλάβει να επισκεφτούν…
Μετά την άφιξή του στη Δρέσδη, ο Γκρος πραγματοποιεί συνεντεύξεις με πρώην και νυν αξιωματούχους και διοικητικούς υπαλλήλους, με ασθενείς, νοσηλευτές και ιατρούς, με εργαζόμενους και συνταξιούχους, πολίτες κάθε ηλικίας, ενώ επισκέπτεται και τους συγγενείς του στην ανατολική πλευρά. Η αγωνία του την ώρα που συνομιλεί και καταγράφει τα γεγονότα είναι να αποτυπώσει την κατάσταση που ζει με σαφήνεια και αντικειμενικότητα, κάτι που φαντάζει δύσκολο μέσα στο ρευστό τοπίο μιας χώρας που οδεύει προς το τέλος της.
«Όλοι μιλάμε γερμανικά, όχι όμως την ίδια γλώσσα» γράφει όταν αδυνατεί να αντιληφθεί τον τρόπο σκέψης των Ανατολικογερμανών. Οι νέοι της χώρας στέκονταν βουβοί απέναντι στο μέγεθος των αλλαγών, ενώ ακόμα και η φοβερή και τρομερή απειλή που εκτόξευαν προς το προηγούμενο καθεστώς, «θα σηκωθώ και θα φύγω από τη χώρα», είχε πλέον καταστεί άκυρη: ο καθένας πια μπορούσε να φύγει για οπουδήποτε.
Γράφει εν θερμώ ένα συναρπαστικό χρονικό με λογοτεχνικές αξιώσεις, ένα δοκίμιο στη μορφή ρεπορτάζ.
Η χρεοκοπημένη χώρα
Το βιβλίο του Γκρος δεν είναι ένα «γερμανικό ρέκβιεμ», για να θυμηθούμε τον Μπαχ, για μια χώρα που δεν υπάρχει πλέον. Για την ακρίβεια, είναι ένα ρέκβιεμ αλλά έχει και τα αλέγκρο κομμάτια του. Ακόμα κι όταν περιγράφει την αρχιτεκτονική ασχήμια του σοσιαλιστικού «παραδείσου» ή όταν αναφέρεται στα ταπεινά όνειρα που κάνουν οι συνομιλητές του, ο Γκρος, ως λογοτέχνης πλέον κι όχι ως δημοσιογράφος, βρίσκει την ευκαιρία να κάνει χιούμορ. Αλλά και να αυτοσαρκαστεί: «Αυτή η χρεοκοπημένη χώρα σε κάνει όντως να μοιάζεις πιο σπουδαίος και πιο τέλειος».
Κάνοντας συνεχή φλας μπακ μεταξύ της πραγματικότητας που βιώνει και του «σοσιαλιστικού» παρελθόντος, περιγράφει τη διαδικασία της επανένωσης των δύο χωρών. Για να πετύχει τον σκοπό του, δεν σταματά να μετακινείται από το προσωπικό στο συλλογικό, από το εθνικό στο τοπικό, από την οικονομία στην κοινωνία. Δεν γράφει ιστορία, ούτε κρατάει απλώς ένα ημερολόγιο σε μια αλληλουχία γεγονότων. Γράφει εν θερμώ ένα συναρπαστικό χρονικό με λογοτεχνικές αξιώσεις, ένα δοκίμιο στη μορφή ρεπορτάζ.
Καταγράφει αρνητικά σημάδια ήδη από τις πρώτες εβδομάδες της παραμονής του: ο αγοραίος τρόπος με τον οποίο διαχειρίζονταν την επανένωση οι πολιτικοί της δυτικής πλευράς· η άγαρμπη εισβολή των δυτικών πολιτικών κομμάτων στην ανατολική πλευρά και η απροκάλυπτη ψηφοθηρία τους, γεμάτη υποσχέσεις· το ξεδιάντροπο «μοίρασμα της λείας» ανάμεσα σε ανατολικούς γραφειοκράτες και δυτικούς επενδυτές και συμβούλους· το μαύρο σύννεφο της ανεργίας πάνω από τα κεφάλια εκατομμυρίων ανθρώπων· τα δυτικά life style και γυναικεία περιοδικά στα περίπτερα της Λαοκρατικής Δημοκρατίας της Γερμανίας – «καθρεφτάκια για ιθαγενείς», κατά τον Μάρτιν Γκρος.
«Έφοδος στην κοινή λογική»
Ο τρόπος με τον οποίο οι δυτικοί εκτιμητές αποτιμούσαν περιουσιακά στοιχεία εργοστασιακών μονάδων στην ΛΔΓ με σκοπό να μηδενίσουν την αξία τους και να τις προσφέρουν σε δυτικούς επιχειρηματίες συγκρίνεται από τον συγγραφέα με τον ταχυδακτυλουργό που εξαφανίζει ένα κοτόπουλο ή έναν άνθρωπο. Κι αυτό κάτι μας θυμίζει εδώ στην Ελλάδα. Ειδικά το ξεχαρβάλωμα της δημόσιας νοσοκομειακής περίθαλψης, το κλείσιμο των δημόσιων πολυκλινικών και η εξώθηση των γιατρών του δημόσιου τομέα στο άνοιγμα ιδιωτικών ιατρείων με το πρόσχημα της καλυτέρευσης της δημόσιας υγείας, κάτι που ο ίδιος χαρακτηρίζει «έφοδο στην κοινή λογική», θα θυμίσουν στους Έλληνες αναγνώστες τις πολιτικές των δικών μας μνημονιακών κυβερνήσεων.
Ο Γκρος αφηγείται, μεταξύ άλλων, την ιστορία της καθημερινής εφημερίδας Rundschau στην Ανατολική Γερμανία, η οποία έλαβε αντικυβερνητική θέση κατά τη διάρκεια των τελευταίων ετών της ζωής του κράτους, άλλαξε όνομα και ιδιοκτησία κατά τη διάρκεια της «τελευταίας χρονιάς» (πέρασε στην ιδιοκτησία της Süddeutsche Zeitung) και διέκοψε οριστικά την κυκλοφορία της τον Δεκέμβριο του 1991. Η απογοήτευση των συντακτών της εφημερίδας και η απουσία προοπτικής μέσα στο νέο τοπίο που διαμόρφωσε η επανένωση αποτυπώνεται στις συζητήσεις του συγγραφέα με τους συντάκτες και κορυφώνεται στη συζήτησή του με την εκδότρια.
«Εδώ έχουμε την εκκαθάριση ενός ολόκληρου λαού. Η Δύση ήθελε τη Λαοκρατική Δημοκρατία της Γερμανίας, αλλά όχι τους ανθρώπους της». Αυτή είναι η τελευταία εγγραφή του Μάρτιν Γκρος στο ημερολόγιό του την 20ή Ιανουαρίου του 1991, μια φράση της δημοσιογράφου Τσίγκλερ, της εξαναγκασμένης σε παραίτηση εκδότριας της Rundschau, η οποία αποδίδει με ακρίβεια αυτά που είδε και κατέγραψε σε ένα προσωπικό μεν αλλά εξαιρετικά ενδιαφέρον χρονικό. Σήμερα, 35 χρόνια μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου και την επανένωση των δύο Γερμανιών, με έναν πόλεμο στην Ουκρανία ως απότοκο εκείνης της πτώσης και λίγο πριν από τις κρίσιμες ευρωεκλογές του 2024, το κείμενο του Γκρος αποκτάει ιδιαίτερη αξία.
Η τελευταία χρονιά
Σημειώσεις από μια καταργημένη χώρα
Martin Gross
μετάφραση: Ηλίας Τριανταφύλλου
Λέμβος
456 σελ.
ISBN 978-618-5413-32-3
Τιμή €16,96
