Με το περιεχόμενο του όρου «έθνος» και τον τρόπο που δημιουργείται το αίσθημα του ανήκειν σε ένα έθνος, κυρίως μέσω της «εθνικής εκπαίδευσης», καταπιάνεται η Eυαγγελία Κιρκινέ σε αυτή τη μελέτη της.

Τι είναι το έθνος; Και πώς δημιουργήθηκε; Και γιατί εμείς ανήκουμε σε κάποιο έθνος; Και τι σημαίνει για ένα παιδί του νηπιαγωγείου να μιλάει γλώσσα άλλη από την κυρίαρχη, να έρχεται από οικογένεια με θρησκεία άλλη από την κυρίαρχη, να αισθάνεται ότι διαφέρει πολιτισμικά από τους γύρω του;

Το σχολείο συμβάλλει καθοριστικά στην καλλιέργεια συλλογικών ταυτοτήτων, μια από τις οποίες είναι και το εθνικό ανήκειν. Όπως μας δείχνει με πολύ ωραίο τρόπο η Ευαγγελία Κιρκινέ στο βιβλίο της, στο σχολείο μαθαίνουμε ποιοι είναι οι «δικοί μας άνθρωποι», οι «συμπατριώτες μας», στους οποίους οφείλουμε αλληλεγγύη, μην πω και αγάπη, και στο σχολείο μαθαίνουμε –μαθαίναμε, για να είμαι ακριβέστερος– ποιοι είναι οι «εχθροί», αυτοί που πρέπει να απαξιώνουμε, ίσως και να μισούμε, και κάποτε να χρειαστεί και να πολεμήσουμε εναντίον τους.

Το εκπαιδευτικό σύστημα που ξέρουμε, το σχολείο στο οποίο έχουμε μαθητεύσει και πολλοί από εμάς διδάσκουμε, είναι δημιούργημα του έθνους-κράτους και μια από τις βασικές του «δουλειές» –χρησιμοποιώ τον όρο με λόγο γνώσης– είναι να καλλιεργήσει το εθνικό φρόνημα. Την αγάπη για την πατρίδα. Τι ακριβώς όμως μπορεί να σημαίνει αυτό; Όπως μας έχουν δείξει οι μεγάλοι θεωρητικοί του χώρου, ο εθνικισμός είναι μια ιδεολογία και συνάμα μια πολιτική δράση που σκοπό έχει τη δημιουργία ή και την ολοκλήρωση του έθνους-κράτους. Αυτό, κατ’ αρχάς, σημαίνει ότι το έθνος-κράτος πρέπει να επεκταθεί, ως εδαφική κυριαρχία, και να συμπεριλάβει όλους όσους θεωρούμε ομοεθνείς μας – να μην αναφερθώ στην προσέγγιση που υποστηρίζει ότι πρέπει να επεκταθεί μέχρις εκεί που υπάρχουν «τάφοι προγόνων».

Το δεύτερο σημαντικό πρόταγμα του εθνικισμού αναφορικά με την ολοκλήρωση έχει να κάνει με την «καθαρότητα». Μέσα στο έθνος-κράτος πρέπει να υπάρχουν μόνο δικοί μας άνθρωποι. Και τι γίνεται με τους άλλους; Το ζήτημα αυτό λύνεται ή με εκδίωξη, ή με σφαγή, ή με αφομοίωση. Ή και με συνδυασμούς των τριών.

Είναι πολύ ενδιαφέρον το απόσπασμα από τον λόγο του Χαρίλαου Τρικούπη το 1880, που παραθέτει και η Ευαγγελία Κιρκινέ στο βιβλίο της· λέει ο Τρικούπης: «Όταν έρθει ο μέγας πόλεμος, η Μακεδονία θα γίνει Βουλγαρική ή Ελληνική, κατά τον νικήσαντα. Αν την λάβωσι οι Βούλγαροι, δεν αμφιβάλλω ότι είναι ικανοί να εκσλαβίσωσι τον πληθυσμό μέχρι των Θεσσαλικών συνόρων. Αν ημείς την λάβωμεν, θα τους κάνωμεν όλους Έλληνας, μέχρι της Ανατολικής Ρωμυλίας». Δεν χρειαζόταν και δεν χρειάζεται να αναρωτηθεί κανείς τον τρόπο που θα γινόταν αυτό. Προφανώς, μέσα από την εκπαίδευση.

Πρόκειται για μια πολύ σημαντική συμβολή στην κατανόηση του υπό μελέτη ζητήματος και είμαι σίγουρος ότι στο εξής θα αποτελεί μέρος της κλασικής ελληνόγλωσσης σχετικής βιβλιογραφίας.

Η μη συμπερίληψη «δικών μας» παραβιάζει το εθνικό αίσθημα. Έτσι προέκυψαν και οι αλυτρωτισμοί του 19ου και του 20ού αιώνα. Αλλά και η ύπαρξη «διαφορετικών» μέσα στο έθνος-κράτος παραβιάζει το εθνικό αίσθημα. Συνεχίζει να το παραβιάζει. Γι’ αυτό και η δημόσια εκπαίδευση λειτουργούσε, και σε μεγάλο βαθμό λειτουργεί, αφομοιωτικά. Γι’ αυτό και το σύνταγμά μας στο άρθρο 16 παράγραφος 2 αναφέρει: «H παιδεία αποτελεί βασική αποστολή του Kράτους και έχει σκοπό την ηθική, πνευματική, επαγγελματική και φυσική αγωγή των Ελλήνων, την ανάπτυξη της εθνικής και θρησκευτικής συνείδησης και τη διάπλασή τους σε ελεύθερους και υπεύθυνους πολίτες».

Και τι κάνουμε με τους μη Έλληνες; Ο νομοθέτης δεν μπορούσε τότε (1975) να σκεφτεί σε αυτή την κατεύθυνση, ενώ σήμερα πάνω στο ζήτημα επικρατεί ανησυχητική σιωπή.

Σήμερα, η ελευθερία κίνησης κεφαλαίων και ανθρώπων αποτελεί ένα από τα θεμέλια λειτουργίας των οικονομιών μας. Και ξέρουμε καλά ότι οι άνθρωποι, όταν έρχονται, δεν φέρνουν μόνο τα χέρια τους. Φέρνουν και τα υπόλοιπα κορμιά τους, και τα μυαλά τους, και τις πεποιθήσεις τους, και τα αξιακά τους συστήματα, που θα τους καθοδηγούν σε κάθε απόφασή τους. Φέρνουν και τους πολιτισμούς τους. Και φέρνουν και τα παιδιά τους. Που θα φοιτήσουν στα συγκεκριμένα σχολεία μας. Τα οποία εξακολουθούν να διέπονται, σε μεγάλο βαθμό, από τις βασικές αρχές του έθνους-κράτους, παρά τις όποιες αποφάσεις και δράσεις περί διαπολιτισμικής εκπαίδευσης.

Για όλους τους παραπάνω λόγους θεωρώ το βιβλίο Έθνος «εξ απαλών ονύχων» μια σημαντική μελέτη.

Στο πρώτο μέρος καταπιάνεται, αναλύει και παρουσιάζει με έναν πολύ ωραίο τρόπο όλες τις πτυχές της σχέσης έθνους και εκπαίδευσης. Πολύ ενδιαφέρουσα είναι η επεξεργασία της έμφυλης διάστασης του έθνους και των ζητημάτων βιοπολιτικής. Θεωρώ αυτές τις αναφορές στο έμφυλο έθνος και στην πατριαρχία, πολύ σημαντική συμβολή και δεν το κάνουν άλλες τέτοιες μελέτες στον χώρο. Επίσης, πολύ σημαντική θεωρώ και την αναφορά στο ζήτημα της εθνικής ορθότητας και της λογοκρισίας και προβληματίστηκα σε σχέση με το κατά πόσο αυτολογοκρινόμαστε εμείς οι εκπαιδευτικοί που σκεφτόμαστε με μια όχι και τόσο σκληρή εθνοκεντρική λογική, όταν είναι να αναφερθούμε σε τέτοια ζητήματα.

Στο δεύτερο μέρος παρουσιάζεται η έρευνα πεδίου, με ενδεικτικές παραθέσεις διαλόγων μεταξύ νηπιαγωγών και παιδιών και η ανάλυσή τους. Παρότι αυτό το κεφάλαιο –με τον αυθεντικό λόγο των παιδιών– είναι απολαυστικό, γεννάει ταυτόχρονα και μία αγωνία κι έναν έντονο προβληματισμό για το τι μπορεί να γίνεται μέσα στα ελληνικά νηπιαγωγεία.

Εν κατακλείδι, θεωρώ το βιβλίο της Ευαγγελίας Κιρκινέ ένα εξαιρετικό βιβλίο – με την ακριβή έννοια του όρου. Θεωρώ ότι πρόκειται για μια πολύ σημαντική συμβολή στην κατανόηση του υπό μελέτη ζητήματος και είμαι σίγουρος ότι στο εξής θα αποτελεί μέρος της κλασικής ελληνόγλωσσης σχετικής βιβλιογραφίας.

[Γιώργος Μαυρομμάτης, αναπληρωτής καθηγητής, Τμήμα Επιστημών Εκπαίδευσης στην Προσχολική Εκπαίδευση, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης]

Έθνος «εξ απαλών ονύχων»
Μια εθνογραφική ματιά στην ελληνική προσχολική εκπαίδευση
Ευαγγελία Κιρκινέ
Επίκεντρο
272 σελ.
ISBN 978-618-204-182-6
Τιμή €16,00

Twitter