Έρση Σεϊρλή: «Ρέκβιεμ»

Ρέκβιεμ (Requiem) είναι η νεκρώσιμη ακολουθία των Καθολικών και, κατ’ επέκταση, ο τίτλος του βιβλίου της Έρσης Σεϊρλή μετέχει του αποχαιρετισμού και του τέλους. Το Ρέκβιεμ (Η τριλογία της Αθήνας) είναι βιβλίο για την πρωτεύουσά μας. Συν-οικισμός, πολίχνη, πόλισμα αρχαίο, από τις πρώτες συνοικήσεις του ανθρώπου κατά πατριές και φυλές, όπως στον νεολιθικό οικισμό του Σέσκλου πάνω στην κορυφή περίοπτου λόφου κοντά στον Βόλο, και από την πόλη-κράτος και τις αχανείς αυτοκρατορίες μέχρι τις σύγχρονες μεγαλουπόλεις, οι τόποι συγκέντρωσης των ανθρώπων δημιούργησαν τον πολιτισμό, τον πολίτη και την πολιτική. Πρωταρχικά αγαθά για τη συγκρότηση της έννοιας «άνθρωπος», τα οποία απολαμβάνουμε σήμερα εμείς, οι κάτοικοι του αναπτυγμένου κόσμου.

Η Αθήνα μας, κατά τον Πλάτωνα, ανάγεται στην προϊστορία, εννιά χιλιάδες χρόνια περίπου πριν από την Κλασική εποχή. Η τάση για εμπορία και συναλλαγή έφερε την ένωση των αγροτικών οικισμών και από το κατάμερον της πατριάς φτάσαμε σήμερα στις απέραντες μητροπόλεις των δεκάδων εκατομμυρίων κατοίκων. Εκεί όπου η κατοίκηση αναπτύσσεται κατά το ύψος στους ουρανοξύστες και όπου ο άνθρωπος από την κατά πλάτος ζωή του, που άρχισε πάνω στα χώματα, εμνήσθην ότι χους εσμέν, κατοικεί πια στον αέρα. Καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος, αστυφιλία, μετανάστευση, προσφυγιά, συνωστισμός, ληστρική χρήση της γης, τόσο μακριά από το υγιεινό ιπποδάμειο σύστημα, αυτά και άλλες παθογένειες έχουν αλλάξει άρδην τη φυσιογνωμία της πόλης. Όπως άλλαξε και η Αθήνα, που γεννήθηκε στην κορυφή του Ιερού Βράχου μέσα στην ευκρασία της Αττικής, με τους ωραίους λόφους, τα ρέματα με τις πικροδάφνες, τ’ αμπέλια και τις ελιές, προφυλαγμένη από την Πάρνηθα προς βορράν και στην ανατολή από την Πεντέλη και τον Υμηττό, ο οποίος παίρνει το φημισμένο βιολετί χρώμα τις καθαρές μέρες στη δύση του ήλιου. Τι έμεινε απ’ το τοπίο αυτό;

Τότε ένιωσε για πρώτη φορά την απειλή των άσχημων πραγμάτων. Ένα τέρας με μεγάλα σαγόνια ροκάνιζε κάθε τι όμορφο στην πόλη. Το φανταζόταν να γεύεται με μεγάλες μπουκιές τα ακροκέραμα, τις ξύλινες πόρτες, τα δαντελωτά κάγκελα: Τα λόγια του φιλάλληλου, αλληλέγγυου προς τους αναξιοπαθούντες, δικούς και ξένους, μορφωμένου μεσοαστού, παλιού κατοίκου της πόλης, περιγράφουν την περιβαλλοντική καταστροφή στο τέλος του βιβλίου, ως πρωθύστερη αιτιολόγηση των αισθημάτων του Μάρκου, που ζει στα Εξάρχεια, στις παρυφές της Νεάπολης, τόσο κοντά στον λόφο του Στρέφη.

Αμαδρυάδες απ’ τα σκοίνα/ Κι ομορφιές της οδός – Σίνα, είχε γράψει ο Τέλλος Άγρας. Πού είναι σήμερα αυτές οι ομορφιές; Η αφιέρωση στην αρχή του βιβλίου, «σε όσους νοιάζονται» δυνάμει αναγνώστες, το ανοίγει στην κοινωνία. Στον πρόλογο ο αφηγητής, κάτοικος της Αθήνας και άνθρωπος του καιρού μας, όπου κυριαρχούν «ασαφή περιγράμματα, συμβατική αντίληψη του ορατού, νοσηρός σχετικισμός» και όπου η «έλλειψη αστικής αυτοπεποίθησης έχει κουρελιάσει και το υποκειμενικό σύμπαν» διηγείται την ιστορία του Μάρκου Κλοτσοστέφανου, όπως τη γνώρισε από ημιτελείς αφηγήσεις και σπαράγματα άλλων ιστοριών.

Στο πρώτο μέρος, «Ο Μάρκος των Εξαρχείων», σφιχτοδεμένο, χαριέστατο, μεστό, γεμάτο λεπτή ειρωνεία, αποτελούμενο από μικρά ευσύνοπτα μέρη με ευρηματικούς τίτλους, παρακολουθούμε τη δράση του Μάρκου στα Εξάρχεια. Μια περιοχή κατακτισμένη με τις ψηλές πολυκατοικίες και τους στενούς δρόμους, χωρίς πράσινο, χωρίς σχεδόν καθόλου ουρανό, χωρίς δικαίωμα στον ρεμβασμό και στον ανοιχτό ορίζοντα, που, όπως όλο σχεδόν το κέντρο της Αθήνας, σωριάστηκε από την μπουλντόζα. Και σαν να προέβλεπε από τότε ο Μάρκος τα σημερινά χάλια, όπου τα Εξάρχεια και η πλατεία, σήμερα, σχεδόν άχρηστη για τους περιοίκους, κατειλημμένη από δικούς και ξένους χωρίς αστική αγωγή και από ποικίλους αμφισβητίες, έχουν καταστεί «επαναστατικό άβατο ιερό», αναλαμβάνει δράση. Η μέρα και η νύχτα τον στηρίζουν και συνηγορούν.

Μεστό, ουσιαστικό, σύγχρονο, ευχαριστεί και προβληματίζει τον αναγνώστη.

Ήλιε λαμπρέ των Εξαρχείων. Ζωοδότη ξεμυαλιστή, αρωγέ των ξενυχτισμένων. Απομάκρυνε τις οδύνες του πρωινού. Από τις μαύρες σπηλιές οδήγησέ μας ξανά στο φως. Στο φως που χαρίζεις γενναιόδωρα. Στα πρεζόνια που αποκοιμήθηκαν στους πάγκους, στα αποτσίγαρα και τα ποτήρια της πλατείας. Ζέστανε τους αλήτες και τους άστεγους. Συγχώρησε τους αρουραίους που απεχθάνονται το πρόσωπό σου. Παρηγόρησε τους μεθυσμένους, τις πουτάνες, τους θυμωμένους εφήβους, τους παραπλανημένους, τους φτωχούς. Ελέησε τους προδομένους. Φανέρωσε τις πλεκτάνες των αδίκων και των μοχθηρών. Δείξε τη βασιλική σου εύνοια στα αδέσποτα σκυλιά. Και μη λησμονείς τον λυπημένο Μάρκο, σπλαχνικέ γιατρέ, ταξιδευτή.

Έτσι, ο Μάρκος, ένας πολίτης χωρίς πόλη, απογοητευμένος μουσικός, με σπουδές νομικών και κινηματογράφου, γέννημα θρέμμα της γειτονιάς, ενοχλημένος, σχεδόν τρελαμένος από τον θόρυβο, τη βρομιά, τη σκόνη, την αγένεια των οδηγών και τα υπόλοιπα δυσάρεστα, ως τιμωρός άγγελος εκδικητής καταστρέφει συστηματικά, τις νύχτες, τα αυτοκίνητα της γειτονιάς του.

Δέσποινα της νύχτας. Καμάρι της θάλασσας και των νεκροταφείων. Καταδέξου τα όνειρά μας. Θαμπωμένοι από το ανελέητο φως, χάσαμε τη φωνή μας. Μητέρα των υδάτων, μην αποστρέφεις την υγρασία σου. Δρόσισέ μας. Αιώνες τώρα, τα νέφη κηλίδωσαν τη μορφή σου. Ελέησέ μας. Πόνος, φόβος, φόνος, εκδίκηση. Κουκούλωσε, κρύψε, προστάτεψέ μας. Κι όταν έρθει η στιγμή, μη διστάσεις. Φανέρωσε τα αφανέρωτα και ευλόγησε τα σκοτεινά ταξίδια, εις τον αιώνα τον άπαντα, βασίλισσά μας.

Αυτές οι επικλήσεις, σε ήλιο και φεγγάρι, τα δύο πρόσωπα του Χρόνου-Ιανού είναι από τα ωραιότερα μέρη του βιβλίου. Για τις εικόνες, την ακρίβεια και την εύστοχη ειρωνεία με την εναλλαγή μικρών και μεγαλύτερων προτάσεων, που προικίζει τον λόγο με ήχο μοναδικό.

Οι περιγραφές της καταστροφικής μανίας του Μάρκου εναντίον των τροχοφόρων (μοτοσικλέτες και αυτοκίνητα) είναι εξαιρετικές. Πέφτει επάνω τους όπως ο κυνηγός στο θήραμα. Και συγχρόνως αναρωτιέται: «Τι είναι ο άνθρωπος, τέλος πάντων; Πού αρχίζει και πού τελειώνει η ανθρωπιά; Η σκληρότητα αποτελεί μέρος της ανθρώπινης φύσης; Όταν ο άλλος συμπεριφέρεται σαν χιμπατζής, εσύ συνεχίζεις με ανθρώπινο ήθος; Είναι επιτρεπτό να βασανίζει κανείς τους βασανιστές του;». Ερωτήματα ανθρωπιστικά με την πρωταρχική, την ύψιστη έννοια. Και πώς θα πορευθεί αυτός ο λογοτεχνικός ήρωας; Πού θα καταλήξει ο Μάρκος Κλοτσοστέφανος, ή Δαφνοστέφανος, όπως τον προσφωνούν μερικοί; Η δράση του έχει θετικό αντίκτυπο ή όχι; Την απάντηση ίσως δίνουν οι ποικίλες επιστολές των θαυμαστών και των επικριτών του.

Στο δεύτερο μέρος, «Περίληψη καταστροφής», ένα από τα πρόσωπα που γράφουν γράμματα στον Μάρκο, η Μελανία Μ., μια απογοητευμένη γυναίκα και έχουσα με τον Μάρκο μια φανταστική-φαντασιακή εξιδανικευμένη σχέση, του γράφει γράμματα. Όχι με τη μορφή διαδοχικών επιστολών αλλά με τη μορφή ημερολογίου, όπου περιγράφει τις εντυπώσεις και τα παθήματά της από τα γεγονότα, τον Δεκέμβριο του 2008. Τότε που βγήκε στον δρόμο για να δει, για να συμμετάσχει, για να κυνηγήσει και να κυνηγηθεί, και να καταγράψει συμπεριφορές και καταστροφές, παθήματα της πόλης και των ανθρώπων. Και για να φωνάξει συνθήματα μαζί με τους άλλους. Συνθήματα, ως προέκταση της ψυχολογικής κατάστασης δικής της και όλων – φοβικά σύνδρομα, εκδικητικά κίνητρα, καταπιεσμένη ερωτική ορμή και τόσα άλλα. Όπου τα περισσότερα συνθήματα, πάλαι ποτέ ωφέλιμα προοδευτικά, μεταβαλλομένων των συνθηκών, έχασαν σχεδόν το περιεχόμενό τους επιβαρύνοντας τη γενική δυστοπία.

Στο τρίτο μέρος, «Ρέκβιεμ», στην Πλατεία Βικτωρίας, κέντρο διερχομένων προσφύγων και μεταναστών, περιγράφονται συναπαντήματα ανάμεσα σε δικούς και ξένους ευέλπιδες, που στοχεύουν στη μεγάλη μπάζα, άλλοι χάνονται, άλλοι κερδίζουν διαλύοντας τις ζωές των άλλων και άλλοι φτιάχνουν τη ζωή τους και γίνονται νοικοκύρηδες με επιχειρήσεις. Συναπαντήματα με ντόπιες πόρνες, που ακόμη και αυτές δεν μπορούν να χωνέψουν την αλλαγή που προκάλεσε η επέλαση τόσων αλλοδαπών και βεβαίως ο ημεδαπός, παλιός κάτοικος της πλατείας, ο αστός, ο ευαίσθητος, ομοφυλόφιλος, φιλάνθρωπος και προσηνής, πλην όμως κατεστραμμένος, που ζητά επί πληρωμή ερωτικούς συντρόφους οι οποίοι δεν είναι εύκολο να προσαρμοστούν στον δυτικό τρόπο ζωής με τα δομικά γνωρίσματα, ανοχή και ελευθερία.

Μετά τη συσσωρευμένη ιστορική γνώση, κάθε επαναστατική δράση αμφισβητείται και γι’ αυτό υπονομεύεται λογοτεχνικά.

Το βιβλίο της Έρσης Σεϊρλή, ως έργο τέχνης εν προόδω με πολλές πτυχές, κοινωνικές, αισθητικές, γνωστικές, ψυχολογικές, γερά θεμελιωμένο σε τόπο, το κέντρο της Αθήνας, και χρόνο, γραμμένο στα πρώτα δώδεκα χρόνια του 21ου αιώνα (2003-2015), έχει πολλά πρόσωπα, τα περισσότερα ως αθύρματα της εποχής, αντικατοπτρισμούς της ψυχοπαθολογίας των κατοίκων, συμπτώματα της ασθένειας της πόλης. Μεστό, ουσιαστικό, σύγχρονο, ευχαριστεί και προβληματίζει τον αναγνώστη. Ανθρωπογνωσία και πολιτικοκοινωνική γνώση, άνεση, ελαφράδα, χιούμορ και ιλαρότητα άχρι γέλωτος, ήπιος σαρκασμός, ανατροπές, διαδραστική ειρωνεία και χαριτωμένα στιχουργήματα ποικίλλουν τη γραφή. Με εύτακτες ισορροπημένες προτάσεις ως ηχητικές μονάδες και λειτουργικές υποενότητες με ευφάνταστους, ευρηματικούς έως εμβληματικούς τίτλους και εύστοχες επιγραφές (μότο) στην αρχή των μερών-μελών, το βιβλίο παρά το ζοφερό εξωτερικό περιβάλλον ανασαίνει, έχει πνοή. Και μαζί με την ποικιλία στις γραμματοσειρές και τα άλλα ανακουφιστικά τυπογραφικά συμπαρομαρτούντα (πλάγια γράμματα, διάταξη των παραγράφων και λοιπά), η όψη των σελίδων αφήνει επαρκές διάστημα για να αναπτυχθεί το περιεχόμενο στο μυαλό του αναγνώστη.

Μετά τη συσσωρευμένη ιστορική γνώση, κάθε επαναστατική δράση αμφισβητείται και γι’ αυτό υπονομεύεται λογοτεχνικά. Ποιο είναι το αποτέλεσμα της δράσης του Μάρκου και πού θα καταλήξει αφού ολοκληρώσει το «έργο» του; Είναι μήπως ασθενής και από τι πάσχει αυτός ο ιππότης της διόρθωσης της πόλης; Μανιοκατάθλιψη ή σχιζοφρένεια ή παράνοια σχιζοειδούς τύπου; Θα υπονομεύσει το «έργο» του, αμφισβητώντας το ίδιο, αλλά και τον εαυτό του; Με ερωτήματα ηθικής φύσεως, όπως ο εξοστρακισμός της βίας και της επιβολής, βασική συνθήκη της ελευθερίας του ανθρώπου, και μέσω της ειρωνείας και του σαρκασμού, των επαναληπτικών αντιφάσεων, της διάλυσης του μύθου και της ασυνέχειας της αφήγησης, ο αφηγητής λοξοκοιτάζει προς την αυτοαναίρεση, ως παράγωγο της έλλειψης αστικής αυτοπεποίθησης, της ανασφάλειας και του παραλογισμού που επικρατεί στην πόλη και στις ιδέες των ανθρώπων.

seirli Το Ρέκβιεμ, παρά τον τίτλο, δεν είναι θρήνος. Είναι μια σοβαρή αναφορά ουσιαστικών ζητήσεων για την κατάσταση του ανθρώπου ως πολιτικού όντος και αναπτυσσομένου οργανισμού. Αλλά χρόνους πολλούς μετά που οι άνθρωποι συνοίκησαν. Είμαστε ακόμα στα δεσμά, έγραψε ο Ελύτης. Και δεσμά είναι οι πνευματικές αρρώστιες, οι παρεκκλίσεις από το καλό, η πλεονεξία, η αχαλίνωτη απληστία και η ληστρική εκμετάλλευση των πάντων που καταστρέφει τη φύση και πολλές πόλεις στη γη, συσσωρεύοντας για τους αδύναμους δυσαρέσκεια και καταπίεση κοινωνική, πολιτική και αισθητική, σαν να ήταν αυτό αναγκαίο τίμημα για την ανετότερη βιοτή και τον αναπόφευκτο νόμο της προόδου.